gen.dyw. dr Franciszek Puchała
Reformy związane z obronnością Polski i Wojska Polskiego (WP) są zjawiskiem naturalnym i mają swoją niemałą historię. Muszą one wynikać z oceny zagrożeń i być oparte na racjonalnych zasadach. Po ocenie rozwoju wydarzeń za wschodnią granicą Polski zmiany w polskim systemie obronnym nabrały znacznego przyspieszenia. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej 5 listopada 2014 r. zatwierdził nową Strategię Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej. 9 grudnia 2014 r. rząd przyjął „Plan wzmocnienia bezpieczeństwa państwa”. Plan ten został opracowany przez Sztab Generalny WP we współpracy z resortami cywilnymi. Świadczy to o przyznaniu temu głównemu organowi sztabowemu roli strategicznego planisty, a także o jego dużym potencjale intelektualnym.
Od 1 stycznia 2015 r. szef Sztabu Generalnego Wojska Polskiego przejął w bezpośrednie podporządkowanie wojewódzkie sztaby wojskowe (WSzW) wraz z podległymi im wojskowymi komendami uzupełnień (WKU). W 2015 r. w obowiązkowych ćwiczeniach wojskowych będzie mogło uczestniczyć do 21 tysięcy rezerwistów. Już w styczniu b.r. w Sztabie Generalnym WP odbyła się trzydniowa konferencja z okazji 10-lecia ustanowienia pierwszej edycji Programu Mobilizacji Gospodarki (PMG) na lata 2007-2012. W listopadzie 2014 r. minister Obrony Narodowej powołał swojego pełnomocnika do spraw społecznych inicjatyw obronnych. Ma on koordynować współpracę uczelni wojskowych i pozarządowych organizacji proobronych. Przy Akademii Obrony Narodowej powstało Biuro Inicjatyw Obronnych na czele z byłym wiceministrem ON.
Kontynuowane są ożywione dyskusje na temat integracji działań różnych instytucji państwa i kompleksowego spojrzenia na sprawy obrony i bezpieczeństwa. Wynika z nich wniosek, że Ministerstwo Obrony Narodowej powinno integrować wysiłki różnych podmiotów w tej dziedzinie. Podobnie bywało w przeszłości. Nie sięgając do okresu II Rzeczypospolitej Polskiej przypomnę dla przykładu, że w sytuacji zarysowujących się symptomów odprężenia po zakończeniu wojny koreańskiej i po śmierci Stalina w 1953 r., mimo wstąpienia Polski do Układu Warszawskiego (UW), pod koniec 1955 r. odstąpiono od intensywnej rozbudowy Wojska Polskiego. Zmiany w ZSRR, spotkanie szefów rządów wielkich mocarstw w lipcu 1955 r. i zmiany zachodzące w Polsce po przełomie październikowym w 1956 r. umożliwiły rozpoczęcie przez Sztab Generalny WP jakościowo nowych prac nad koncepcją systemu obronnego kraju. W 1958 r. ówczesne kierownictwo MON wystąpiło z inicjatywą w sprawie zorganizowania Obrony Terytorialnej Kraju (OTK). Z inspiracji Sztabu Generalnego WP toczyły się ożywione dyskusje, w ramach których poszukiwano optymalnych rozwiązań dotyczących organizacji systemu obronnego kraju. Na przykład w 1959 r. na łamach „Myśli Wojskowej” zapoczątkowano dyskusję na temat konieczności przeciwstawienia się wszelkim formom zbrojnego działania przeciwnika na obszarze całego kraju oraz zapewnienia warunków do funkcjonowania państwa w czasie wojny.
W dniu 18 lutego 1959 r. Rada Ministrów podjęła uchwałę nr 66 o powołaniu Komitetu Obrony Kraju (KOK) motywując to koniecznością zapewnienia sprawnego kierowania działalnością organizacyjną państwa w zakresie obronności kraju. Do maja 1959 r. Sztab Generalny WP opracował „Założenia operacyjno-strategiczne przygotowania państwa na wypadek wojny”, które zostały zatwierdzone uchwałą KOK. W grudniu 1959 r. na podstawie ówczesnej oceny zagrożenia bezpieczeństwa Polski KOK przyjął uchwałę w sprawie organizacji systemu OTK. Załączony do niej zarys jego organizacji uznano za podstawę do opracowania „Planu obrony kraju na wypadek konfliktu zbrojnego”.
Prace koncepcyjne związane z powołaniem OTK w SG WP trwały od 1959 do lutego 1964 r. Siły OTK tworzyły jednolity system zapewniający obronę terytorium państwa przed atakami rakietowych sił strategicznych, lotnictwa strategicznego i taktycznego, desantów i grup dywersyjnych przeciwnika, a także umożliwiający swobodne przegrupowanie wojsk własnych i sojuszniczych. Organizacja OTK nosiła charakter dwuwarstwowy: militarny i cywilny. W jej organizacji główny nacisk położono na system obrony przeciwlotniczej obszaru kraju (OPLOK). Zadania OPLOK w czasie wojny miały być realizowane przy pomocy związków taktycznych, oddziałów i pododdziałów lotnictwa myśliwskiego, artylerii przeciwlotniczej oraz wojsk radiotechnicznych. Do 1962 r. był on samodzielny, nie podlegający Dowództwu Zjednoczonych Sił Zbrojnych Układu Warszawskiego. Od tego roku zaczął funkcjonować polski system Obrony Powietrznej Kraju (OPK), który na określonych zasadach miał realizować zadania w jednolitym systemie Obrony Powietrznej państw – stron Układu Warszawskiego. W skład OTK miały też wchodzić wojska OTK (pułki i bataliony przeznaczone do zwalczania desantów, ochrony ważnych obiektów i likwidacji skutków działania broni masowego rażenia) oraz jednostki zmilitaryzowane i oddziały samoobrony. Na tworzeniu oddziałów samoobrony i propagowaniu obronności w społeczeństwie miały koncentrować swe wysiłki społeczne organizacje paramilitarne. W zakresie działania systemu leżało także przygotowanie organów kierowania i zarządzania państwem na czas wojny. Z chwilą zorganizowania OT w Sztabie Generalnym WP powołano Zarząd Operacyjny Obrony Terytorialnej.
W warstwie cywilnej OTK znalazły się praktycznie wszystkie struktury organizacyjne państwa, poczynając od władz naczelnych po gminne i „obronnie zorganizowane społeczeństwo”. Ważną rolę przypisano Terenowej Obronie Przeciwlotniczej (TOPL), której cele, program działania i zadania pasowały do funkcji jakie przewidywano dla OTK. W TOPL występowało bowiem szereg służb specjalistycznych, jak np.: łączności, medyczno-sanitarna, ratownictwa technicznego, radiologiczna, ratownictwa technicznego, odkażania i dezaktywacji, energetyczna, przeciwpożarowa, weterynaryjna, na bazie których można było utworzyć formacje obrony przed skutkami broni masowego rażenia. W kwietniu 1964 r. Rada Ministrów PRL wyłączyła TOPL z podległości MSW i podporządkowała ją ministrowi ON za pośrednictwem szefa SG WP. Formacja ta ulegała dalszym przekształceniom. W grudniu 1965 r. Główny Inspektor OT wydał zarządzenie o sformowaniu Inspektoratu Powszechnej Samoobrony (PS). Po ośmiu latach funkcjonowania oddziałów PS została powołana Obrona Cywilna (OC). Od 1970 r. ona również należała do OTK. Stało się tak m.in. dlatego, że od tego czasu uznano, iż OTK to po prostu połączenie kilku rodzajów działania ukierunkowanego pod względem zadaniowo – funkcjonalnym, którego wspólnym celem jest obrona terytorium Polski.
Z tworzeniem kompleksowego systemu kierowania obroną państwa na czas wojny było związane sformowanie terenowych sztabów wojskowych. Zaczęło się od powołania wspomnianego już KOK. W 1962 r. powołano Wojewódzkie Komitety Obrony (WKO), a od 1965 r. także Powiatowe Komitety Obrony (PKO). Do pomocy merytoryczno-wojskowej WKO i PKO służyły Wojewódzkie i Powiatowe Sztaby Wojskowe (WSzW i PSzW). Były one ich organami wykonawczymi w zakresie planowania operacyjnego, prac organizacyjno-mobilizacyjnych i szkolenia oraz koordynacji wszystkich przedsięwzięć obronnych na tych szczeblach administracyjnych. Ich liczba zależała od liczby województw i powiatów. W 1964 r. do WSzW włączono istniejące wcześniej Wojewódzkie Komendy Wojskowe (WKW) oraz komendy wojewódzkie TOPL, co miało usprawnić system mobilizowania rezerw i proces przygotowania województw do ochrony ludności przed skutkami użycia broni masowego rażenia. Organy wojskowe miały zapewnić pełną koordynację przygotowań obronnych w cywilnym i wojskowym sektorze obronności państwa.
Istnienie i funkcje terenowych sztabów wojskowych (terenowych organów administracji wojskowej – TOAW) usankcjonowano w „Ustawie o powszechnym obowiązku obrony” z 1967 r. Bez ich udziału nie obywała się żadna ze spraw rozpatrywanych czy też decydowanych w terenowych komitetach obrony. Wpływy wojska na działalność komitetów obrony jeszcze bardziej wzrosły po ukazaniu się uchwały Rady Ministrów nr 142/70 z dnia 19 sierpnia 1970 r. w sprawie zasad i zakresu działania wojewódzkich i powiatowych (miejskich dzielnicowych) sztabów wojskowych, która stanowiła, że sztaby są organami wojskowymi, a w sprawach obronnych, należących do właściwości prezydiów rad narodowych – ich organizmami. Uchwała określiła także ich kompetencje w sprawach powszechnej samoobrony, zwłaszcza w odniesieniu do spraw obronnych należących do właściwości prezydiów rad narodowych. TOAW były podwójnie podporządkowane – pośrednio (przez dowództwa Okręgów Wojskowych i Sztab Generalny WP) ministrowi Obrony Narodowej i bezpośrednio – prezydium właściwej rady narodowej.
TOAW wraz z jednostkami wojskowymi i podmiotami gospodarczymi realizowały szereg przedsięwzięć w procesie mobilizacji, w wyniku których siły zbrojne osiągały potencjał bojowy i gotowość niezbędną do realizacji zadań operacyjnych w czasie wojny. Należały do nich głównie: rozwinięcie mobilizacyjne istniejących i sformowanie nowych jednostek wojskowych, powołanie żołnierzy rezerwy, pobranie środków transportowych i maszyn inżynieryjnych z gospodarki narodowej. Przestawieniu gospodarki narodowej na tory wojenne służyły m.in. opracowywane z udziałem SGWP „plany mobilizacji gospodarki” (PMG).
TOAW podlegały wielu zmianom organizacyjnym. W październiku 1971 r., w procesie reformy KOK oraz przechodzenia na nowy podział administracyjny kraju zlikwidowano PKO i PSzW. Pozostały więc WKO i WSzW. W miarę upływu czasu w podporządkowaniu WSzW znalazły się Wojskowe Komendy Uzupełnień (WKU).
Od 1991 r. KOK podporządkowano Prezydentowi RP. W latach 1994 – 2001 przy Radzie Ministrów funkcjonował też Komitet Spraw Obronnych. Zgodnie z konstytucją z 1997 r. powołano organ doradczy prezydenta – Radę Bezpieczeństwa Narodowego. Nie jest ona uprawniona do podejmowania jakichkolwiek decyzji. Wraz z wejściem w życie nowej ustawy o stanie wyjątkowym, w styczniu 2003 r. KOK oraz WKO zostały ostatecznie zniesione. Biuro Bezpieczeństwa Narodowego (BBN) funkcjonujące przy KOK przekształcono w organ pomocniczy Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Jest ono także merytoryczno-organizacyjnym zapleczem Rady Bezpieczeństwa Narodowego powoływanej przez Prezydenta RP. Z dniem 1 stycznia 2012 r. zostały zniesione okręgi wojskowe. Ich następcą prawnym został Inspektorat Wsparcia Sił Zbrojnych. Jego szefowi podporządkowano WSzW wraz z WKU. Nie była to trafna decyzja i powrót do podporządkowania ich ministrowi Obrony Narodowej przez szefa Sztabu Generalnego WP jest rozwiązaniem ze wszech miar zasadnym. Jednak szef SG WP nie może być tylko organem odwoławczym od decyzji szefów WSzW w czasie pokoju.
Zmiana w podległości TOAW może być przykładem wskazującym na konieczność zmian w założeniach reformy systemu kierowania i dowodzenia Siłami Zbrojnymi RP (SKiD) wprowadzonej w 2014 r.. Przyjęcie nowej Strategii Bezpieczeństwa Narodowego RP oznacza zmianę niejawnej Polityczno-strategicznej Dyrektywy Obronnej. Określone wymagania wynikają też ze zobowiązań Polski wobec NATO. Na dokonanie niezbędnych korekt wskazuje obserwacja procesu wdrażania założeń nowego systemu kierowania i dowodzenia (SKiD). Potrzebna jest poważna refleksja nad tym, czy przyjęty model funkcjonowania można uznać za docelowy. Trwa nadal proces legislacyjny dotyczący kierowania i dowodzenia w czasie kryzysu i wojny. Są przygotowywane nowe uregulowania, w tym o kompetencjach Naczelnego Dowódcy SZ RP. Do oceny zmian w SKiD powstał już zespół pod przewodnictwem wiceministra ON Czesława Mroczka. W jego skład wejdą przedstawiciele różnych struktur dowódczych i instytucji MON. Przeglądowi zostaną poddane oba dowództwa RSZ, Żandarmeria Wojskowa i Dowództwo Garnizonu Warszawa, a także Sztab Generalny WP. Wiadomo już, że od kwietnia b.r. Urząd Ministra Obrony ma zacząć funkcjonowanie w nowej strukturze. Wygląda na to, że będziemy mieli do czynienia z przeglądem ustawy z 21 czerwca 2013 r. o zmianie ustawy o urzędzie Ministra Obrony Narodowej, a więc i nowowprowadzonego SKiD. Jak wiadomo Sztab Generalny WP jest częścią Urzędu MON, a to oznacza dostosowanie jego struktury do nowych zadań. Słychać już o kolejnej redukcji stanu liczbowego Sztabu Generalnego. Zanim to nastąpi warto się zastanowić czy to nie w jego strukturze organizacyjnej powinna się znaleźć komórka przeznaczona do zadań związanych z doskonaleniem koncepcji Narodowych Sił Rezerwowych (NSR) oraz organizacją formacji „wojska obywatelskiego” i planowego wykorzystania ich w czasie kryzysu i wojny. Mogłaby ona spożytkować dotychczasowe doświadczenia Departamentu do Spraw Obronności i Wychowania Patriotycznego oraz Ligi Obrony Kraju, a także ewentualny dorobek wspomnianego Biura Inicjatyw Obronnych przy AON oraz innych uczelni wojskowych w tej dziedzinie.