Gen. dyw. dr Franciszek Puchała
Wśród wielu przyczyn klęski Polski w wojnie obronnej 1939 r. były głębokie podziały, które powstały w społeczeństwie i w wojsku po przewrocie majowym w 1926 r., intrygi polityczne, błędy w planowaniu wojennym oraz w systemie kierowania i dowodzenia Siłami Zbrojnymi II Rzeczypospolitej Polskiej. Pierwszoplanowa rola w tym systemie w czasie pokoju była przypisana do stanowiska Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, który w czasie wojny zostawał Naczelnym Wodzem i następcą prezydenta RP w przypadku opróżnienia się tego urzędu przed upływem kadencji. Do 1935 r. zasadniczy wpływ na kierowanie i dowodzenie Wojskiem Polskim miał marszałek Józef Piłsudski. Pod koniec 1922 r. Piłsudski opiniował 96 generałów będących wtedy w służbie czynnej. Tylko o niewielu z nich myślał jako o kandydatach na Naczelnego Wodza z uwagi na umiejętność dowodzenia. Byli to bliscy współpracownicy z okresu wojny polsko-rosyjskiej 1920 r. generałowie: Edward Śmigły-Rydz, Władysław Sikorski, Kazimierz Sosnkowski, Józef Haller, Stanisław Haller i Stanisław Szeptycki, Spośród nich stanowisko Naczelnego Wodza podczas II wojny światowej przyszło pełnić kolejno trzem opiniowanym: Śmigłemu-Rydzowi, Sikorskiemu i Sosnkowskiemu.
Kandydaci na Naczelnych Wodzów różnili się stosunkiem do przewrotu majowego w 1926 r. Gen. Edward Śmigły-Rydz nie brał w nim udziału bezpośrednio. W jego trakcie podporządkował sobie cywilne władze Wilna, a także przejął dowództwo nad korpusami w Grodnie i Brześciu. Wysłał do stolicy także dwa pułki, które wsparły siły Piłsudskiego. W dniu 12 maja 1935 r. został przez prezydenta Mościckiego mianowany Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych i wdał się w rozgrywki polityczne. Wraz z prezydentem działał przeciwko kolejnym premierom: Waleremu Sławkowi i Zyndram-Kościałkowskiemu. W listopadzie 1936 r. został mianowany na stopień marszałka. Gen. Władysław Sikorski udzielił pomocy wojskom rządowym. W dniu 19 marca 1928 r. prezydent Ignacy Mościcki zwolnił go ze stanowiska dowódcy Okręgu Korpusu Nr VI we Lwowie. Do 1939 r. pozostał w dyspozycji Ministra Spraw Wojskowych. Studiował we Francji w Ecole Superieure de Guerre. Publikował artykuły o tematyce militarno-politycznej, w których przestrzegał przed niebezpieczeństwem dalszego wzmacniania się Niemiec hitlerowskich. Lansował koncepcję stworzenia antyniemieckiego sojuszu państw demokratycznych z ZSRR z udziałem Polski. Gen. Kazimierz Sosnkowski w1926 r. był dowódcą Okręgu Korpusu Nr VII w Poznaniu. W dniu 13 maja dowiedział się od swojego zastępcy, generała Edmunda Hausera, że ten na polecenie prezydenta Wojciechowskiego wysłał do Warszawy oddziały na pomoc siłom rządowym. Nie sprzeciwił się tej decyzji, ale jeszcze tego samego dnia próbował odebrać sobie życie, strzelając z rewolweru w klatkę piersiową. W obozie piłsudczykowskim jego nieudaną próbę samobójczą odebrano jako dowód na brak lojalności generała wobec marszałka Piłsudskiego. W odróżnieniu od Śmigłego Rydza gen. Sosnkowski stronił od intryg politycznych.
Działalność wybrańców marszałka Piłsudskiego w czasie II wojny światowej
Marszałek Śmigły – Rydz w dniu 1 września 1939 r., po agresji Niemiec na Polskę przez Prezydenta Mościckiego został mianowany Naczelnym Wodzem i wyznaczony na następcę prezydenta na wypadek opróżnienia się urzędu. Już 6 września po analizie sytuacji operacyjnej, Naczelny Wódz wydał rozkaz odwrotu wszystkich wojsk polskich na linię Wisły i Dunajca, a następnie Sanu. Liczył na to, że w toku bitwy obronnej na Wiśle, wojska sojusznicze Wielkiej Brytanii i Francji rozpoczną działania zaczepne przeciwko Niemcom, co spowoduje przegrupowanie znacznej ilości wojsk niemieckich na front zachodni. Oceniał, że wówczas może powstać strategiczna możliwość przejścia wojsk polskich do działań zaczepnych na osłabione siły niemieckie. Śmigły-Rydz Naczelnym Wodzem był zaledwie 17 dni. W dniu 17 września Armia Czerwona wkroczyła na terytorium Polski. Wszystkie polskie oddziały znajdujące się na terenach opanowanych przez wojska radzieckie otrzymały rozkaz przejścia do Rumunii. Tego samego dnia odbyła się narada, w której oprócz Śmigłego-Rydza udział wzięli: prezydent Mościcki, premier Składkowski i minister spraw zagranicznych Beck. Naczelny Wódz stwierdził, że sytuacja jest beznadziejna i zalecił ewakuację do Rumunii, co oczywiście uczyniono. Sam planował przejść w cywilnym ubraniu do bronionego jeszcze Lwowa, z czego później zrezygnował i udał się do Rumunii. 18 września 1939 przekroczył granicę z Rumunią gdzie został internowany. Prezydent Mościcki odwołał decyzję o wyznaczeniu go następcą prezydenta Rzeczypospolitej. W dniu 6 października 1939 r. z chwilą kapitulacji SGO „Polesie” pod Kockiem zakończyły się walki regularnych oddziałów Wojska Polskiego z niemieckim najeźdźcą.
Gen. Sikorski w 1938 r. wraz z zaostrzeniem się sytuacji międzynarodowej, powrócił do Polski. W dniu 25 sierpnia 1939 r. domagał się od marszałka Śmigłego-Rydza przydziału do jednostki frontowej, lecz go nie otrzymał. Jeszcze 16 września 1939 r. chciał się skontaktować ze Śmigłym-Rydzem. Pragnął ofiarować mu swoją pomoc, by ułatwić formowanie armii polskiej we Francji. Naczelny Wódz nie przyjął go jednak, stwierdzając, że może to zrobić dopiero po przekroczeniu granicy z Rumunią. W tej sytuacji gen. Sikorski przedostał się do Francji, gdzie już 28 września podjął się tworzenia Polskich Sił Zbrojnych na uchodźstwie. W dniu 30 września 1939 r. został mianowany przez prezydenta Władysława Raczkiewicza nowym premierem rządu Rzeczypospolitej. W dniu 7 listopada 1939 r. – zamiast gen. Sosnkowskiego – został mianowany przez prezydenta RP Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych i Naczelnym Wodzem. W dniu 4 stycznia 1940 r. zawarto z rządem francuskim umowę dotyczącą organizacji polskich sił zbrojnych. Po upadku Francji, wewnątrz rządu polskiego na uchodźstwie pojawiły się głosy o konieczności rozwiązania gabinetu Sikorskiego, ale do tego nie doszło. W dniu 5 sierpnia 1940 r. gen. Sikorski podpisał z rządem Wielkiej Brytanii umowę dotyczącą odbudowy rządu i Wojska Polskiego. Z ewakuacją polskich oddziałów na Wyspy Brytyjskie wiązało się wiele nieporozumień osobistych pomiędzy politykami emigracyjnymi. 18 lipca prezydent Raczkiewicz odwołał gen. Sikorskiego ze stanowiska premiera czego głównym powodem był jego stosunek do ZSRR, z którym Polska była w stanie wojny.
Bez konsultacji z prezydentem i członkami gabinetu 19 czerwca złożył on rządowi brytyjskiemu memoriał, w którym przewidywał utworzenie 300-tysięcznej armii złożonej z Polaków przebywających w ZSRR. Chciał przywrócenia stosunków z tym państwem do stanu sprzed agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939, w tym potwierdzenia granicy państwowej ustalonej w Traktacie ryskim z 1921 r. zagwarantowanej przez Wielką Brytanię i USA. Wśród wojskowych pojawiły się nastroje buntu. Doszło nawet do demonstracji oficerów sztabu Naczelnego Wodza przeciwko prezydentowi i ministrowi spraw zagranicznych Zalewskiemu. Gen. Sosnkowski namawia prezydenta do cofnięcia dymisji. Gen. Sikorski pozostał na zajmowanych stanowiskach. Winstonowi Churchillowi zależało na szybkim zawarciu porozumienia ze Stalinem. Wywierał więc w tej sprawie naciski na polskiego premiera. Wstępne rozmowy z ZSRR w tej sprawie zaczęły się 5 lipca 1941 r. 29 lipca prezydent Raczkiewicz odmówił premierowi udzielenia pełnomocnictw niezbędnych dla zawarcia układu. Sikorski zdecydował się na zawarcie porozumienia na własną odpowiedzialność, bez prezydenckich pełnomocnictw. W dniu 30 lipca 1941 r. podpisał układ z ambasadorem ZSRR w Londynie Iwanem Majskim, co wywołało kolejny poważny kryzys w rządzie. W kwietniu i sierpniu 1942 r., podczas natarcia niemieckiego na Kaukaz i Stalingrad generałowi Władysławowi Andersowi udało się doprowadzić do ewakuacji Polskich Sil Zbrojnych w ZSRR do Iranu, przy pozostawieniu ośrodków rekrutacyjnych Wojska Polskiego w ZSRR. Gdy 16 kwietnia Władysław Sikorski odmówił uznania oficjalnej interpretacji zbrodni katyńskiej i zażądał śledztwa Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w tej sprawie, został oskarżony przez ZSRR o współpracę z Niemcami. W dniu 26 kwietnia 1943 r. ZSRR zerwał stosunki dyplomatyczne z rządem polskim na uchodźstwie. Chociaż Naczelny Wódz i premier RP gen. Władysław Sikorski uznał 1. DP gen. Berlinga za „polską dywizję komunistyczną”, w czerwcu 1943 wydał jednak zgodę na rozmowy swoich przedstawicieli w Polsce i dowództwa Armii Krajowej z działaczami Polskiej Partii Robotniczej. W dniu 4 lipca 1943 r. podczas powrotu z inspekcji sił Armii Polskiej na Bliskim Wschodzie zginął w katastrofie w Zatoce Gibraltarskiej.
Gen. Kazimierz Sosnkowski po wybuchu wojny zwracał się do Naczelnego Wodza o przydział frontowy zgłaszając swoją kandydaturę na stanowisko dowódcy obrony Warszawy. Zamiast udziału w wojnie obronnej zaproponowano mu stanowisko wicepremiera. Po odmowie jego przyjęcia został skierowany do pełnienia funkcji oficera łącznikowego Naczelnego Wodza. W przeciwieństwie do Naczelnego Wodza był zwolennikiem odwrotu na południe. Proponował utworzenie grupy armii w składzie Armii „Warszawa”, „Poznań”, „Pomorze” i „Łódź” w celu jak najdłuższego związania sił niemieckich w rejonie Warszawy i Kutna. Naczelny Wódz tę propozycję odrzucił. W nocy z 10 na 11 września gen. Sosnkowski nieoczekiwanie otrzymał rozkaz objęcia dowództwa praktycznie nieistniejącego „Frontu Południowego”. W dniu 12 września pancerne jednostki niemieckie uderzyły na Lwów osiągając linię Lwów-Rawa Ruska. Przy tym Oddział wydzielony VII. Korpusu niemieckiego wdarł się do Lwowa bronionego bardzo skromnymi siłami od 7 września. Niemcy otaczali Lwów od zachodu i południowego zachodu. Od 11 września załogę obrony Lwowa zaczęły wzmacniać oddziały z innych rejonów kraju. Od wschodu i zachodu nadchodziły transporty z siłami rezerwowej 35. DP z odwodu Naczelnego Dowództwa, która nigdy nie zebrała się w całości. Od rana 12 września obronę miasta wzmacniały oddziały z obszaru DOK Nr III z Grodna. 13 września gen. Sosnkowski z niewielkim sztabem odleciał do Przemyśla, aby objąć dowództwo nad resztkami wojsk Armii „Karpaty” odciętych na zachód od Przemyśla. W pobliżu Lwowa znalazła się bardzo osłabiona (60 % strat) 10. Brygada Kawalerii płk Stanisława Maczka, którą gen. Sosnkowski skierował do wzmocnienia obrońców miasta. Brygada miała wchłonąć zapowiadany batalion czołgów z odwodu Naczelnego Dowództwa, który jednak nigdy do Lwowa nie dotarł. W dniach 15 – 17 września 10. BK walczyła w obronie Lwowa. W dniu 17 września na rozkaz z Naczelnego Dowództwa została wycofana z walk i skierowana ku granicy węgierskiej. Spod otoczonego Przemyśla gen. Sosnkowski na czele trzech dywizji przebijał się na Lwów. Pod jego dowództwem oddziały 38. DP, 11. Karpackiej DP i 24. DP kilkakrotnie przerywały niemieckie okrążenia, kierując się w stronę Lwowa. Stoczyły szereg zwycięskich walk, w tym w nocy z 15 na 16 września w koło Sądowej Wiszni, w której został rozbity elitarny pułk zmotoryzowany SS-Standarte „Germania”.
Bitwy w lasach janowskich doprowadziły do całkowitego wyczerpania możliwości działania operacyjnego sił dowodzonych przez Sosnkowskiego. W dniu 22 września, w trakcie przebijania się do Lwowa, został on odcięty przez oddziały Armii Czerwonej od resztek swoich jednostek w rejonie Brzuchowic. Wobec kapitulacji Lwowa przed Armią Czerwoną, nakazał żołnierzom rozproszenie i przedzieranie się na Węgry. W połowie października 1939 r. gen. Sosnkowski dotarł do Francji. W dniu 12 października nowy Prezydent RP Władysław Raczkiewicz wyznaczył go na następcę prezydenta w przypadku opróżnienia urzędu oraz powołał w skład rządu w charakterze ministra bez teki. Zwolennicy sanacji pragnęli, aby został on również mianowany Naczelnym wodzem Polskich Sił Zbrojnych. Do tego nie dopuścił jednak obóz zwolenników gen. Władysława Sikorskiego. Na polecenie Naczelnego Wodza gen. Sosnkowski kierował ewakuacją jednostek polskich z Francji. W porozumieniu z nim powołał kadrowy Związek Walki Zbrojnej (ZWZ) i stanął na jego czele. Pod koniec 1939 r. gen. Sikorski dokonał podziału „pracy na Kraj” na wojskową i cywilną. Dział wojskowy pozostawił gen. Sosnkowskiemu, a cywilny powierzył prof. Stanisławowi Kotowi, który wciąż atakował generała. W tej sytuacji poprosił on o zgodę na wyjazd do Polski. Odmówił propozycje objęcia misji dyplomatycznej, wychodząc z założenia, że ważniejsze jest „czuwanie nad działalnością wojskową i jej osłanianie przed intrygami niechętnych i zacietrzewionych polityków”. Od jesieni 1940 r. gen. Sosnkowski kierował delegacją polsko-czechosłowackiego komitetu koordynacyjnego. Ze strony Czechosłowacji pracował w nim minister Masaryk. Gen. Sosnkowski doprowadził do opracowania szczegółowego projektu konferencji polsko – czechosłowackiej, która jednak została zaniechana przez prezydenta Benesza pod naciskiem ZSRR. W dniu 12 maja 1941 r., gen. Sosnkowski został poważnie ranny po czym przechodził długotrwałą rekonwalescencję w czasie której Niemcy uderzyli na ZSRR. W lipcu tego roku rozpoczęły się rokowania gen. Sikorskiego z ZSRR, które spowodowały skonsolidowanie się opozycji na czele której stanął gen. Sosnkowski, minister bez teki w jego rządzie. 25 lipca rząd opuściło trzech jego dotychczasowych członków, w tym gen. Sosnkowski. Rezygnacja została przyjęta, ale Naczelny Wódz odsunął gen. Sosnkowskiego od wszelkich związków z krajem. Jego prośba o przydział krajowy została odrzucona. 14 lutego 1942 r., rozkazem Naczelnego Wodza, ZWZ został przekształcony w Armię Krajową.
Po tragicznej śmierci gen. Sikorskiego prezydent w dniu 8 lipca 1943 r. powołał gen. Sosnkowskiego na Naczelnego Wodza. W cztery dni później stanowisko premiera powierzył Stanisławowi Mikołajczykowi. Ten wkrótce rozpoczął kampanię przeciwko Naczelnemu Wodzowi. Usunięcia Sosnkowskiego ze stanowiskadomagał się rząd ZSRR. Po konferencji w Teheranie do akcji przeciwko niemu włączył się rząd brytyjski. Gen. Sosnkowski doprowadził siły zbrojne do stanu gotowości bojowej. Do walki z Niemcami wprowadził całość polskich sił lądowych na Zachodzie. Przed wyjazdem do II. Korpusu gen. Andersa Naczelny Wódz w dniu 7 lipca 1944 r. przesłał do Warszawy instrukcję szczegółową przypominając podstawowe dyrektywy „Wspólnej Instrukcji Rządu i Naczelnego Wodza” z 27 października 1943 r. Z Włoch wysyłał kolejne depesze do Kraju przez Londyn, które były „korygowane” przez prezydenta Raczkiewicza oraz przez szefa sztabu albo w ogóle wstrzymywane. Reakcją gen. Sosnkowskiego na wiadomość o decyzji władz krajowych o „stanie czujności” AK nadaną 21 lipca 1944 r. była jego depesza z 28 lipca. Naczelny Wódz stwierdzał w niej, że „powstanie zbrojne byłoby pozbawione sensu i mogłoby pociągnąć za sobą niepotrzebne ofiary”. Wstrzymał ją prezydent z powodu niezgodności jej treści z uchwałami rządu z 28 lipca, które akceptowały depeszę premiera do Kraju z 26 lipca, upoważniającą władze krajowe do ogłoszenia powstania nawet bez porozumienia z rządem. Wzniecenie powstania w Warszawie zmusiło Naczelnego Wodza do powrotu z frontu włoskiego. Rząd brytyjski nie wspierał powstania i nadal nakłaniał rząd polski do przyjęcia warunków Stalina. W tych warunkach gen. Sosnkowski postanowił publicznie zaprotestować. W rozkazie kierowanym do żołnierzy Armii Krajowej potępił zbrodnie radzieckie jak i machinacje sojuszników. Premierowi Mikołajczykowi dało to asumpt do zdwojenia ataków na gen. Sosnkowskiego. Rząd brytyjski domagał się jego ustąpienia, a prezydent w dniu 30 września 1944 r. zwolnił go ze stanowiska NaczelnegoWodza.
XXX
Studiując system dowodzenia Siłami Zbrojnym II RP 1939 r. w kraju i na zachodzie odnoszę wrażenie, że doświadczeń i wniosków z tego okresu nie uwzględnił twórca koncepcji SKiD SZ RP z 2014 r. gen. bryg. w st. spocz. prof. Stanisław Koziej. Zaproponował on nigdzie nie spotykaną, niewydolną strukturę organizacyjną. Pominięto przy tym zasadę jednoosobowego dowodzenia wojskiem. Apolityczna z zasady amia została przeżarta rakiem polityki, co odnotowała dziennikarka Edyta Żemła na podstawie wypowiedzi żołnierzy różnych stopni oraz osób cywilnych. W wyniku niewłaściwego sprawowania cywilnej kontroli nad wojskiem dwóch kolejnych ministrów Obrony Narodowej dotkliwe krzywdy spotkały wielu doświadczonych generałów i innych oficerów WP. Przykładem istniejącego chaosu i rozmycia odpowiedzialności stał się upadek rosyjskiej rakiety w lesie koło Bydgoszczy i rezygnacja gen. Rajmunda Andrzejczaka i gen. Tomasza Piotrowskiego z zajmowanych stanowisk.
—————————————
Źródła:
K. Sosnkowski: „Materiały historyczne”, Londyn 1966. Zebrał i przypisami opatrzył Józef Matecki;
A. Zięba:,„ Sosnkowski Kazimierz (1885–1969)” w „Polski Słownik Biograficzny”, Kraków 2001;
Cz. Żak (red. naukowa): „Polska generalicja w opiniach marszałka Piłsudskiego”, CAW, Warszawa 2013;
E. Żemła: „Armia w ruinie”, Warszawa 2024.