Gen. bryg. Marek Oleksiak
Minęło ponad 50 lat od wydarzeń określanych jako „Polski Marzec – 68”, bardzo kontrowersyjnych, a według niektórych historyków – najbardziej kontrowersyjnych w najnowszych dziejach Polski. Wydarzenia te skutkowały „wymuszoną” emigracją 13200 polskich Żydów. Brak jest danych ile osób wyjechało do Izraela, a ile do krajów Europy Zachodniej, USA i krajów skandynawskich. Wśród najbardziej znanych ludzi nauki i kultury, którzy wyjechali, byli: L. Kołakowski, Z. Bauman, W. Brus, B. Baczko, Marta i Łukasz Hirszowicz, P. Korzec, L. Tyrmand, H. Grynberg, W. Wirpsza, J. Lipman, S. Wygodzki, A. Ford, J. Goldberg, Ida Kamińska, R. Karst i wiele innych osób. Była to bez wątpienia poważna strata dla polskiej kultury i nauki. Dlaczego ta kolejna fala emigracji stała się faktem?
Wskazywanie na zdjęcie „Dziadów” z repertuaru Teatru Narodowego w reżyserii K. Dejmka lub na antysemityzm naczelnych organów władzy partyjno-państwowej jest przesadnym uproszczeniem. Ogółem tylko w Warszawie do maja 1968 r. odwołano z zajmowanych stanowisk 483 osoby w tym: 4 ministrów, 14 wiceministrów, 7 dyrektorów generalnych, 51 dyrektorów departamentów. Równolegle z powyższymi zmianami przebiegał podobny proces na prowincji oraz wśród kadry MON i MSW.
Ta emigracja polskich Żydów miała charakter wymuszony, w odróżnieniu od emigracji polskich Żydów np. w II połowie 1945 r. (33280 osób) lub w II półroczu 1946 r.(ok. 70 tys. osób), która motywowana była własną decyzją (jej źródłem był niepokój o własne bezpieczeństwo po „pogromie kieleckim”.
Spójrzmy więc na wcześniejsze tło wydarzeń odnoszących się do frakcyjnej walki o władzę w najwyższych organach władzy partyjnej i państwowej między frakcją „puławian” i „natolińczyków” (nazwa pochodzi od miejsc spotkań na ul. Puławskiej i w Natolinie) między „żydowską inteligencją komunistów” a komunistami – partyzantami z Gwardii Ludowej i Armii Ludowej *).
Bardzo duży wpływ na wydarzenia marcowe miała sytuacja Izraela na Bliskim Wschodzie w 1967 r. – w otoczeniu wrogiego świata arabskiego (po utworzeniu Izraela w Palestynie w 1948 r.), a także nasilający się syjonizm jako nacjonalistyczny ruch żydowski (na gruncie „narodu wybranego”). Twórca tej ideologii Teodor Herzl uważał, że jedyną możliwością polepszenia sytuacji diaspory żydowskiej i przeciwdziałania jej dyskryminacji jest utworzenie i umocnienie nowoczesnego, świeckiego państwa żydowskiego. Dlatego dążył on do zahamowania procesów asymilacji Żydów w krajach pobytu oraz wzmożenia emigracji do Izraela, co spotkało się ze zrozumieniem i „celowym wsparciem” wielu krajów europejskich.
W połowie maja 1967 r. radykalnie zaostrzyła się sytuacja na Bliskim Wschodzie. Egipt wzmocnił swoje oddziały na płw. Synaj. Od 16 maja w kraju wprowadzono stan wyjątkowy. Prezydent Egiptu Gamal Abdel Nasser „zamknął” zatokę Akaba dla Izraela (między płw. Synaj a płw. Arabskim) uniemożliwiając wyjście floty na Ocean Indyjski przez Morze Czerwone.
1.06.1967 r. gen. Mosze Dajan mianowany został ministrem Obrony. 5 czerwca o godz. 7.00 (poniedziałek) wybuchła III wojna izraelsko-arabska, która trwała do godz. 17.30 10 czerwca (sobota). Była to 6-dniowa, błyskawiczna wojna zakończona oszałamiającym zwycięstwem armii izraelskiej nad armiami Egiptu, Syrii i Jordanii. Podkreślenia wymaga fakt, że potencjał ludnościowy krajów arabskich był 15-krotnie wyższy od izraelskiego.
Wojska izraelskie w ciągu 2 dni zdobyły egipską bazę wojskową Szarm-asz-Szajch nad zatoką Akaba, dotarły do Kanału Sueskiego, wieczorem 8 czerwca opanowały cały płw. Synaj i przerwały działania bojowe. Na froncie wschodnim wojska izraelskie w ciągu 2. dni pokonały armię Jordanii. Armia syryjska została rozbita w ciągu 4 dni. Izrael odzyskał dostęp do Morza Czerwonego i wyjście na Ocean Indyjski, opanował płw. Synaj, zachodni brzeg Jordanu oraz strategicznie ważne syryjskie Wzgórza Golan.
Bilans strat izraelskich w wojnie 6-dniowej wyniósł 679 zabitych i 2563 rannych żołnierzy. Straty bezpowrotne armii krajów arabskich były nieporównywalnie wyższe. Do niewoli izraelskiej dostały się dziesiątki tys. jeńców i znacząca część sprzętu bojowego.
Wojna 6-dniowa wykazała mistrzowskie użycie przez Izrael poszczególnych rodzajów sił zbrojnych (wojsk lądowych, sił powietrznych i marynarki wojennej), a także wysoki stopień wyszkolenia i zdolności bojowej armii izraelskiej oraz walory sprzętu bojowego pozyskiwanego z USA. Te czynniki w armiach krajów arabskich były nieporównywalnie niższe. Rzutował na to również ich poziom zacofania kulturowego (analfabetyzm), nie pozwalający na pełne wykorzystanie walorów sprzętu bojowego pozyskiwanego z ZSRR. Ogromną rolę w osiągnięciu zwycięstwa Izraela odegrały Stany Zjednoczone, które na bieżąco dostarczały danych z rozpoznania kosmicznego (satelitarnego).
Zwycięstwo Izraela nad koalicją państw arabskich było źródłem euforii wśród niektórych środowisk polskich Żydów. Okazywano radość (czemu trudno się dziwić) z powodu „zwycięstwa naszych Żydów nad ich Arabami”. Uwidoczniła się „kolizja nastrojów” środowisk żydowskich w stosunku do oficjalnego kursu polityki najwyższych organów władzy państwowej po zerwaniu stosunków dyplomatycznych krajów bloku wschodniego (w tym Polski) z Izraelem, co zaakcentował W. Gomułka w swoim przemówieniu 19 czerwca.
9.06.1967 r. (piątek) w Moskwie odbyła się narada krajów bloku wschodniego (bez udziału Rumunii). 11 czerwca (niedziela) ZSRR, Bułgaria i Czechosłowacja zerwały stosunki dyplomatyczne z Izraelem, 12 czerwca (poniedziałek) stosunki dyplomatyczne z Izraelem zerwała Polska, a 14. to samo uczyniły Węgry.
19.06.1967 r. I Sekretarz KC PZPR Władysław Gomułka na Kongresie Związków Zawodowych wygłosił przemówienie i w znacznej części odniósł się do wojny izraelsko-arabskiej.
„Agresja Izraela na kraje arabskie spotkała się z aplauzem w syjonistycznych środowiskach Żydów – obywateli polskich. Pragnę oświadczyć, że nie czyniliśmy przeszkód obywatelom polskim narodowości żydowskiej w przeniesieniu się do Izraela. Każdy obywatel naszego kraju korzysta z równych praw, ale na każdym ciążą jednakowe obywatelskie obowiązki wobec Polski Ludowej. Nie możemy pozostać obojętni wobec ludzi opowiadających się za agresorem”. Padły znamienne słowa o polskich Żydach jako „potencjalnej piątej kolumnie”, oraz stwierdzenie, że „każdy obywatel Polski powinien mieć tylko jedną ojczyznę – Polskę Ludową”.
Należy podkreślić, że ówczesną polską elitę władzy stanowili: od października 1956 r. I Sekretarzem KC PZPR był Władysław Gomułka. Jego żoną była polska Żydówka Liwa (Zofia) Szoken. Premierem rządu (po raz drugi) od 14 lat był polski Żyd Józef Cyrankiewicz. Przewodniczącym Rady Państwa od 4 lat był polski Żyd Edward Ochab. Ministrem Spraw Wewnętrznych od 4 lat był gen. Mieczysław Moczar (Białorusin). Ministrem Obrony Narodowej od 12 lat był polski Żyd marsz. Marian Spychalski. Ministrem Nauki i Szkolnictwa Wyższego od 3 lat był polski Żyd prof. Henryk Jabłoński. W świetle powyższego wskazywanie na najwyższe organy władzy partyjno-państwowej jako źródło antysemityzmu wydaje się bezprzedmiotowe.
Przemówienie W. Gomułki – tworząc przyjazny klimat – było sygnałem do wdrożenia kampanii politycznej, której głównym celem była walka frakcji partyjnej „partyzantów” skupionych wokół gen. M. Moczara i gen. G. Korczyńskiego o władzę i wpływy w kraju z frakcją „komunistycznych Żydów”. Zaistniała szansa zdyskredytowania przeciwników jako „wywrotowych syjonistów” i zajęcia ich miejsca w strukturach władzy.
28.06.1967 r. na posiedzeniu Kolegium MSW pod przewodnictwem gen. M. Moczara omówiono „kroki niezbędne do rozpracowania syjonistów i przeprowadzenia czystek”. Na liście ujęto ok. 400 osób. Wsparcia „partyzantom” udzielił W. Gomułka. Partyzanci gen. M. Moczara nie formułowali nowego programu, ale wprowadzali nowe wątki (m. in. wspólnoty kombatanckiej), atakowali środowisko intelektualistów, które podjęło próbę krytyki panującego systemu politycznego. Uwidocznił się nurt antysemicki i nacjonalistyczny oraz parcie do „szczytów hierarchii partyjno-państwowej”, gdzie przeszkodę stanowili „starzy Żydzi”.
Zdecydowanie nasilił się proces wzmożonej inwigilacji środowisk polskich Żydów, a następnie rozpoczął się systematyczny proces usuwania ich z kierowniczych stanowisk w poszczególnych resortach.
Wydarzeniem, które stało się przysłowiową iskrą marcowych protestów była decyzja władz z 16 stycznia 1968 r. o zdjęciu ze sceny Teatru Narodowego (od 1 lutego) przedstawienia „Dziadów” A. Mickiewicza w reżyserii Kazimierza Dejmka. Premiera tego przedstawienia miała miejsce 25.11.1967 r.. Według władz, przedstawienie miało charakter antyrosyjski i antyradziecki czego dowodem była żywa reakcja widowni na wątki antyrosyjskie (takie było stanowisko ambasadora ZSRR w Warszawie).
30.01.1968 r. po ostatnim przedstawieniu miała miejsce demonstracja ok. 300 osób głównie studentów przy pomniku A. Mickiewicza. Skandowano hasła „wolna sztuka”, „wolny teatr”. Interweniowała milicja. Trzon pochodu stanowili tzw. „komandosi”. Byli to studenci i młodzi pracownicy nauki na UW wywodzący się z „Klubu Dyskusyjnego” skupiającego tzw. młodych marksistów, wygłaszający poglądy niezgodne z oficjalną linią PZPR. Akcentowano ich żydowskie pochodzenie oraz fakt, że rodzicami niektórych z nich byli wysokiej rangi „stalinowscy” działacze PZPR. Do bardziej znanych „komandosów” należeli: T. Bogucka, S. Blumsztajn, J. Lityński, A. Michnik, H. Szlajfer, J. Kuroń, K. Modzelewski. 9 manifestantów stanęło przed Kolegium ds. wykroczeń.
3.03.1968 r. grupa przywódcza „komandosów” postanowiła zwołać na 8.03 wiec w obronie swobód demokratycznych i zagrożonej autonomii uczelni. Liczono na to, że w Dniu Święta Kobiet udział studentek uniemożliwi interwencję milicji.
3.03 minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego prof. H. Jabłoński relegował 2. studentów UW: A. Michnika i H. Szlajfera za przekazanie dziennikarzowi francuskiemu informacji o organizowanych na uczelni protestach.
8.03.1968 r. na terenie Uniwersytetu Warszawskiego został zorganizowany wiec z udziałem kilku tys. osób. Domagano się unieważnienia decyzji o relegowaniu A. Michnika i H. Szlajfera oraz zaprzestania represji wobec innych studentów. Wiec na dziedzińcu UW brutalnie rozpędziła milicja, Z.O.M.O. i tzw. „aktyw robotniczy”, który sprowokował bijatykę, a następnie wkroczyła do akcji milicja dla „zaprowadzenia porządku”. Zatrzymano ok. 70 osób m. in. studentów: S. Blumsztajna, T. Bogucką, J. Dajczgewanda, I. Lasotę, J. Lityńskiego, A. Michnika, H. Szlajfera, B. Toruńczyk oraz asystentów: M. Króla, J. Kuronia, K. Modzelewskiego i J. Staniszkis. Decyzję o rozpędzeniu wiecu podjął gen. M. Moczar i Józef Kępa – I sekretarz KW PZPR w Warszawie. W tym czasie (od 6 marca) W. Gomułka, J. Cyrankiewicz, Z. Kliszko i M. Spychalski przebywali w Sofii na posiedzeniu Doradczego Komitetu Politycznego Państw – stron Układu Warszawskiego.
Akcja milicji wywołała oburzenie, a następnie masowe demonstracje studenckie w Warszawie i innych ośrodkach akademickich, które trwały do końca marca (W Krakowie, Wrocławiu, Łodzi, Poznaniu, Szczecinie, Katowicach, Gdańsku, Lublinie, Toruniu). Zatrzymano ok. 2,5 tys. osób: studentów, pracowników naukowych, uczniów szkół średnich. Organa władzy nasiliły kampanię propagandową, wskazywały na studentów pochodzenia żydowskiego jako inspiratorów i organizatorów demonstracji. Rozpoczęła się ostra nagonka antysemicka pod hasłami walki z syjonizmem („studenci do nauki”, „literaci do pióra”, „syjoniści do Syjonu”). Atakowano „narodowych renegatów” i „stalinowskich zbrodniarzy”. Zachęcano do emigracji polskich Żydów. Nagonce skierowanej przeciwko Żydom towarzyszyły czystki w partii, wojsku, instytucjach naukowych, administracji państwowej i środkach masowej informacji.
W warszawskich szkołach wyższych usunięto 26 kierowników katedr, w PAN zwolniono 27 profesorów i docentów. Ich miejsca zajęło 119 świeżo mianowanych docentów bez habilitacji („docenci marcowi”).
Ostatnim akordem protestów w Warszawie był wiec w Audytorium Maximum UW, który odbył się 28 marca. Oprotestowano decyzję ministra H. Jabłońskiego dotyczącą relegowania z UW 4 profesorów i 2 docentów. Następnego dnia skreślono z listy 34 studentów organizatorów wiecu.
30.03.1968 r. rozwiązano następujące kierunki studiów na UW: teoria ekonomii, ekonomia, ekonometria, filozofia, socjologia, psychologia oraz III rok matematyki i fizyki. Prawa studenckie utraciło 1616 słuchaczy, a kiedy w maju wznowiono zajęcia na powyższych kierunkach, odmówiono ponownego przyjęcia ponad 100 osobom.
Wydarzenia marcowe zakończyły się całkowitą pacyfikacją środowiska akademickiego. Do końca marca 1968 r. usunięto z PZPR ponad 8 tys. osób narodowości żydowskiej.
8.IV.1968 r. w proteście przeciwko kampanii antysemickiej złożył rezygnację z funkcji przewodniczącego Rady Państwa Edward Ochab. Zastąpił go marsz. Marian Spychalski.
Od połowy listopada 1968 r. do 10 lutego 1969 r. w procesach sądowych uczestników protestów marcowych zapadły wyroki: od dwóch lat więzienia (Barbara Toruńczyk, S. Blumsztajn, H. Szlajfer) 3 lata – Adam Michnik do 3,5 roku (J. Kuroń i K. Modzelewski).
Konsekwencją wydarzeń marcowych była wymiana znaczącej części centralnych kadr partyjnych i państwowych. Do władz weszli przedstawiciele młodszego pokolenia: Stanisław Kociołek, Stefan Olszowski, Józef Tejchma, Jan Szydlak. Ministrem Obrony Narodowej został 45 letni Szef Sztabu Generalnego – gen. Wojciech Jaruzelski. Gen. M. Moczar w lipcu 1968 r. został sekretarzem KC PZPR. Formalnie zajął wyższe stanowisko, ale utracił decydujący wpływ na aparat MSW. W ten sposób W. Gomułka powstrzymał trwającą od wielu miesięcy ofensywę „partyzantów” w strukturach władzy.
Kryzys „Marca – 1968 r.” był wynikiem kumulacji szeregu zdarzeń, a zwłaszcza:
– kolizja działań w środowisku żydowskiej inteligencji w stosunku do kursu oficjalnej polityki aparatu partyjno-państwowego po zerwaniu stosunków dyplomatycznych z Izraelem;
– walka o władzę między frakcją „partyzantów” a inteligencją polskich Żydów blokujących dostępu do kierowniczych stanowisk;
– dążenie do reform ustrojowych i demokratyzacji życia społeczno-politycznego, co uznano za próbę rewizjonizmu ideowo-polit.
——————————–
*) Najważniejsi członkowie dwóch frakcji rywalizujących ze sobą w najwyższych kręgach władzy partyjnej i państwowej:
- „Puławianie – Żydy, rewizjoniści, syjoniści „: R. Zambrowski (ur. w Zambrowie), E. Ochab, J. Putrament, O. Lange, M. Naszkowski, J. Albrecht, L. Kasman;
- „Natolińczycy – chamy, partyzanci, kombatanci” : M. Moczar, G. Korczyński, A. Zawadzki, Fr. Szlachcic, Wł. Kruczek,Fr. Jóżwiak, Fr. Mazur. .
Kalendarium wydarzeń marcowych 1968 r.
8.03. Wiec na terenie Uniwersytetu Warszawskiego. Brutalna akcja milicji i tzw. „aktywu robotniczego”.
9-19.03 Wiece i manifestacje solidarnościowe w uczelniach Warszawy i szeregu innych miast z wyjściem studentów na ulice.
11.03. Interpelacja koła poselskiego „Znak” w Sejmie w obronie studentów.
12.03. W gmachu Politechniki Warszawskiej odbył się wiec z udziałem ok. 5 tys. osób.
13.03. W stoczni gdańskiej odbył się wiec robotniczy potępiający manifestacje studenckie.
14.03 We Wrocławiu proklamowano 48 godz. strajk ostrzegawczy na terenie uczelni wrocławskich i warszawskich.
18.03. Zakończenie strajku ostrzegawczego na Uniwersytecie Warszawskim.
19.03. Spotkanie stołecznego aktywu partyjnego z W. Gomułką. Atak na „kosmopolityczne” postawy liberałów oraz na syjonizm.
21.03. Pismo Episkopatu do premiera J. Cyrankiewicza przeciw „brutalnemu użyciu siły” i apel o zwolnienie aresztowanych demonstrantów. Propagandowe wiece na terenie całego kraju wspierające W. Gomułkę.
28.03. Ostatni wiec studencki w Audytorium Maximum UW. Obrona relegowanych 25.03. z pracy na UW naukowców. Uchwalenie „Deklaracji Ruchu Studenckiego”, w której domagano się reform ustroju politycznego, wolności słowa, druku, zgromadzeń, zniesienia cenzury. To najważniejszy dokument marcowego ruchu studenckiego.
29-30.03. Skreślenie z listy 34 studentów, zawieszenie 11 osób, rozwiązanie 7 kierunków studiów.
Bibliografia
- Kronika XX wieku. Rok 1967/68. Wyd. XII/1991 r.
- Historia Polski. Encyklopedia szkolna. Wyd. 1993 r.
- Kronika Polski. Rok 1967/68. Wyd. 2009 r.
- Dzieje Powszechne Ilustrowane. Tom XI – lata 1945-1997. Rozdział V.
- Historia Polski. Tom 16. Kampanie antysemickie 1967-1968 r. „Moczar i partyzanci”, Marzec 1968 r.”. Wyd. 2008 r.
- Norman Davies Historia Polski „Boże Igrzysko” Tom II, „Kryzys 1968 r.”
- Stanisław Wysocki. Żydzi w Polsce wczoraj i dziś. Wyd. 2000 r.
- Sławomir Koper. Kobiety władzy PRL. Rozdział VIII (Liwa Szoken).
- Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939-59 (Żydzi), wyd. 2008.