Gen. bryg. Marek Oleksiak
Mimo upływu lat Powstanie Warszawskie ciągle wzbudza wiele wątpliwości, a niekiedy wywołuje wręcz kontrowersje wśród licznych historyków i innych badaczy zainteresowanych tą problematyką. Bezsprzeczne, nie budząca żadnych wątpliwości były ogromny entuzjazm i wola walki, a także niezwykły heroizm powstańców, zwłaszcza szeregowych żołnierzy oraz dowódców pododdziałów i oddziałów powstańczych, jak również przeważającej części cywilnych mieszkańców Warszawy.
Wątpliwości zaś może wzbudzać celowość oraz moment wybuchu Powstania, zwłaszcza w kontekście relatywnie niskiej zdolności bojowej oddziałów (brak doświadczenia bojowego, ogromne niedobory uzbrojenia i wyposażenia), a także niezbyt korzystnej dla powstańców sytuacji polityczno-militarnej.
Jestem daleki od tego, by podjąć próbę rozstrzygnięcia tych wątpliwości. Sądzę, że nikt nie jest i w najbliższej przyszłości nie będzie w stanie jednoznacznie ich rozstrzygnąć. By jednak cokolwiek powiedzieć na ten temat, trzeba mieć świadomość w jakich okolicznościach doszło do wybuchu powstania i w jakich uwarunkowaniach było ono prowadzone. Dlatego w niniejszym artykule starałem się przedstawić najważniejsze – moim zdaniem – wydarzenia bezpośrednio poprzedzające wybuch powstania oraz rozgrywające się w trakcie prowadzenia walk powstańczych. Świadomie zostały one przedstawione w sposób syntetyczny – bez komentarza – pozostawiając czytelnikowi możliwość dokonania oceny odnośnie ich wpływu na przebieg powstania.
Czy zestawienie tych zdarzeń jest pełne? Z pewnością nie. Lecz sądzę, że pozwala na wyrobienie sobie pewnego poglądu w zakresie całokształtu sytuacji rzutującej na wybuch i przebieg powstania.
Wydarzenie poprzedzające wybuch Powstania Warszawskiego.
25.07.1944 r. Dowódca Armii Krajowej gen. Bór-Komorowski zarządził „stan czujności do powstania”.
26.07 Dowódca 9 armii (N) gen. von Vormann organizujący obronę na rubieży Wisły od Puław do Modlina meldował do sztabu Grupy Armii „Środek”: „polski nacjonalistyczny ruch podziemny ogłosił dla swoich oddziałów stan pogotowia. Trzeba się liczyć ze wzmożoną akcją sabotażu”.
27.07 Dowództwo niemieckie w Warszawie, wieczorem przez megafony zarządziło stawienie się w następnym dniu w 6. punktach miasta 100 tys. mieszkańców w wieku od 17 do 65 lat do budowy umocnień obronnych. Akcja ta została zbojkotowana przez mieszkańców stolicy.
27.07 W związku z meldunkami o niepokojach w Warszawie Adolf Hitler w „Wilczym szańcu” mianował gen. R. Stahela komendantem wojennym Warszawy z dużym zakresem kompetencji, wcześniej był on komendantem wojennym Rzymu, a następnie Wilna.
30.07 Reichsfürer SS Heinrich Himmler na naradzie z udziałem dowódcy wojsk lądowych gen. Guderiana oraz szefa formacji do walki „ z bandami” gen SS i policji von dem Bacha-Zelewskiego (historycy często opuszczają drugi człon nazwiska) awansował dowódcę brygady brigfadefurera SS, Bronisława Kamińskiego s. Władysława na stopień brigfadefürera SS i generała majora policji.
31.07 Premier Stanisław Mikołajczyk udaje się z Londynu z wizytą do Moskwy, spotyka się ze Stalinem 3 i 9 sierpnia 1944 r. – wizyta bez istotnych rezultatów.
31.07 Działania bojowe na rubieży Radzymin-Wołomin-Okuniew są korzystne dla wojsk niemieckich. Obie strony ponoszą duże straty.
31.07 1 Armia (gen. Berlinga) w składzie wojsk radzieckich przygotowuje się do forsowania Wisły i uchwycenia przyczółka na zach. brzegu Wisły w rejonie Magnuszew-Warka. Walki o zdobycie i utrzymanie przyczółków trwały do 9 sierpnia.
31.07 Do godz. 13.00 na odprawie dowódcy AK (generał Bór-Komorowski) z udziałem Delegata Rządu (Stanisław Jankowski) władze polityczne i wojskowe „nie liczyły się z możliwością wybuchu powstania w dniu 1.08 w Warszawie”
31.07 (godz. 17.00) Na kolejną odprawę przybył płk „Monter” (płk Antoni Chruściel) dowódca warszawskiego okręgu AK z meldunkiem: „sowieckie czołgi są już pod Pragą” i wyraził opinię, że walkę o Warszawę powinniśmy podjąć bezzwłocznie. Gen. Bór-Komorowski po naradzie z szefem sztabu gen. Pełczyńskim, szefem operacji gen. Okulickim, płk A. Chruścielem stwierdził: „nadszedł czas by rozpocząć walkę”. Delegat Rządu S. Jankowski zwrócił się do dowódcy AK „Niech Pan zaczyna”. Gen. Bór-Komorowski zwrócił się do płk Chruściela: „jutro punktualnie o 17.00 rozpocznie Pan operację „Burza” w Warszawie”
31.07 (po 18.00) Dowódca AK spotkał płk. Czachowskiego, który zameldował: „mam informację, że wojska niemieckie rozpoczęły przeciwuderzenie od Modlina” Dowódca AK odpowiedział: „już za późno. Rozkaz został wydany. Zmieniać nie będę”.
1.08 Szef policji i SS na dystrykt warszawski Paul Geibel po otrzymaniu od konfidentów informacji o możliwości wybuchu powstania o godz. 17.00, już o 16.30 zarządził alarm dla garnizonu warszawskiego. Jednocześnie komendant wojenny gen. Stahel rozkazał wzmocnić obronę ważnych obiektów (mosty, poczta główna, stacje telefoniczne itp.)
Wybuch Powstania Warszawskiego (Godzina „W”) – 17.00 1.08.1944 r.
Stosunek sił w dniu 1.08. 1944 r. w Warszawie:
W momencie wybuchu powstania garnizon niemiecki liczył 16 tys. Były to jednostki Wehrmachtu, SS i policji rozmieszczone w koszarach i innych obiektach (np. Pałac Saski, Pole Mokotowskie, Akademik przy pl. Narutowicza). Razem 179 obiektów. Oddziały te były dobrze uzbrojone, wyszkolone, z doświadczeniem bojowym (frontowym).
Armia Krajowa dysponowała w Warszawie blisko 30 tys. żołnierzy (w tym kilka tys. bardzo młodych kobiet). Zaledwie 5 tys. żołnierzy (w większości poniżej 20 lat) posiadało broń strzelecką.
2.08 H. Himmler na wieść o powstaniu nakazał komendantowi obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen zlikwidowanie więzionego tam byłego dowódcy AK gen. Stefana Roweckiego. Hitler wydał jednoznaczny rozkaz zrównania Warszawy z ziemią.
H. Himmler rozkazał w trybie alarmowym przerzucić z Prus Wsch. do Warszawy brygadę Dirlewangera (kryminaliści) oraz batalion kolaborantów azerbejdżańskich. Rozkaz przegrupowania do Warszawy otrzymała również brygada B. Kamińskiego. Himmler udał się do Poznania i zarządził wysłanie do Warszawy pododdziałów SS i policji oraz batalionu podchorążych szkoły oficerskiej. Na dowódcę całości sił kierowanych do pacyfikacji Warszawy został wyznaczony gen. von dem Bach-Zelewski (korpuśna grupa bojowa).
4.08 Siły przeciw powstańcom osiągnęły Warszawę. Grupa gen. Reinefahrta (Dirlewanger i Azerowie) ześrodkowana została na podejściach do Woli, a pułk szturmowy B. Kamińskiego – na Ochocie z zadaniem: przebić arterię na most Poniatowskiego (Kamiński) oraz na most Kierbedzia (Dirlewanger). Niemieckie jednostki pancerne zajęły Radzymin i Wołomin.
5.08 Oddziały niemieckie na Woli i Ochocie rozpoczęły masowe mordowanie ludności, gwałcenie kobiet i rabunek. Przez 2 dni zamordowano ponad 20 tys. ludzi.
7.08 Na stację w Pruszkowie przybyły niemieckie bataliony grenadierów z Gniezna, Kalisza, Rawicza oraz pułk Kozaków. Razem 2650 żołnierzy.
9.08 Niemcy użyli granatów, świec dymnych wrzucając je do kanałów, którymi przemieszczali się powstańcy.
16.08 Niemcy utworzyli kolejną grupę bojową gen G. Rohra ( 6250 żołnierzy).
19.08 Generalny szturm Niemców na Stare Miasto. W nocy kanałami do Śródmieścia przeszła Komenda Główna AK i przywódcy polityczni. Tą samą drogą do Śródmieścia i na Żoliborz ewakuowało się ok. 4,5 tys. powstańców. Ewakuacja nie objęła 7 tys. rannych i 35 tys. ludności cywilnej. Wkraczający na Stare Miasto Niemcy część ludności wymordowali, a pozostałych skierowali do obozu w Pruszkowie.
29.08. Armia Radziecka wznowiła natarcie i 30.08 zdobyła Radzymin, a 3.09 Wołomin. Zwłoka w podjęciu ofensywy była celowa.
Cel polityczny Powstania Warszawskiego wyraził gen. Leopold Okulicki: „dążyć do stoczenia z Niemcami wielkiej bitwy o Warszawę w celu opanowania miasta własnymi siłami i umożliwienia przez to politycznym władzom Polski Podziemnej objęcia w nim władzy oraz wystąpienia wobec Rosjan w roli prawowitych gospodarzy”.
2-6.09. Niemcy po opanowaniu Starego Miasta, licząc się z ewentualnym atakiem wojsk sowieckich na Pragę, skoncentrowali ataki na Powiślu aby zabezpieczyć drogę odwrotową dla swoich wojsk przez Wisłę oraz odciąć teren, objęty powstaniem od rzeki. 6.09. atak brygady SS Dirlewangera oraz grupy Reinefahrta zmusił powstańców do opuszczenia Powiśla.
7-8.09. Gen. Bór-Komorowski w porozumieniu z Delegatem Rządu zdecydował o rozpoczęciu pertraktacji kapitulacyjnych (inicjatywa niemiecka). Nastąpiło czasowe przerwanie ognia oraz wyjście z Warszawy 29 tys. osób (za zgodą gen. von dem Bacha-Zelewskiego.)
9.09. Nadeszła wiadomość z Kwatery Głównej, że Führer zgodził się na rozpoczęcie rozmów kapitulacyjnych z AK. Miały one być prowadzone w sposób ultymatywny, a powstańcy traktowani jako jeńcy wojenni (był to skutek uznania AK przez USA i Wlk. Brytanię).
10.09. Armia Radziecka rozpoczęła natarcie na Pragę, co opóźniło rozmowy kapitulacyjne. 13.09. Armia Radziecka opanowała Marki i Ząbki. Osiągnęła Pragę. Niemcy zniszczyli mosty Poniatowskiego i Kierbedzia.
16-21.09 Oddziały 3 dywizji piechoty (z armii gen. Berlinga) forsowały Wisłę na płd. od mostu Poniatowskiego (Czerniaków), a w nocy 17/18.09. na Żoliborzu – 6 pułk z 1 dywizji piechoty. Kontrataki niemieckie zepchnęły żołnierzy 1 Armii WP (gen. Berlinga) na brzeg Wisły.
Bilans strat: z ogólnej liczby – 6 tys. żołnierzy do lewobrzeżnej Warszawy dotarło 2403 żołnierzy. W całej operacji zginęło 2297 żołnierzy, a 1463 zostało rannych. Z powrotem zdołano ewakuować 627 żołnierzy. Wielu zginęło w nurtach Wisły. Według dokumentów niemieckich 300 żołnierzy polskich wzięto do niewoli na Czerniakowie i 218 na Żoliborzu. Wkrótce ze stanowiska zdjęto gen. Berlinga (za złą organizację forsowania – marsz. Konstanty Rokossowski zezwolił na forsowanie.)
27-30.09. 27 września Niemcy zdobyli Mokotów, a 30 września – Żoliborz.
2.10. O 20.20 w Ożarowie strony podpisały akt kapitulacji.
Straty
Straty Niemców (z meldunku gen. von dem Bacha do Himmlera) w stanie osobowym za okres 1.08-5.10 wyniosły: zabitych 1570 żołnierzy w tym 44 obcokrajowców, rannych 8370 żołnierzy w tym 178 obcokrajowców. Historycy polscy podają straty wielokrotnie wyższe.
Straty powstańców: zginęło 18 tys., rannych – ponad 20 tys. (63 dni) wziętych do niewoli – 15 tys. (według dokumentów niemieckich – 17443 w tym dowódca AK i 5 generałów, 2028 oficerów i podchorążych) straty ludności cywilnej to ponad 150 tys. zabitych, 200 tys. wywiezionych do obozów lub na roboty przymusowe. Pozostała ludność – wysiedlona z Warszawy.
———————–
Bibliografia:
- Kronika Polski wyd. 2009 r., str. 748-755
- Dokumenty niemieckie T. Sawicki „Rozkaz zdławić powstanie” (Bellona), wyd. 2001 r.
- Jan M. Ciechanowski „Powstanie Warszawskie” (uczestnik powstania zamieszkały w Londynie).
- Historia Polski. Encyklopedia szkolna wyd. 2004 r.
- II wojna światowa. Szlak LWP. Tom XV wyd. 2009 r.