Klub Generałów

Rozwój i regres polskiego przemysłu zbrojeniowego

Gen. dyw. dr Franciszek Puchała

Na łamach styczniowego numeru GWiR ukazał się artykuł p.t. „Polska myśl techniczna w produkcji urządzeń i systemów radiolokacyjnych” mojego autorstwa. Czytelnicy czasopisma zachęcili mnie do szerszego naświetlenia innych zagadnień dotyczących polskiego przemysłu zbrojeniowego. W niniejszym artykule w wielkim skrócie przedstawiam niekóre z nich skupiając się na latach 1945-1990.

W powojennym okresie polski przemysł zbrojeniowy wytwarzał produkty oparte głównie na licencjach zagranicznych. Największy poziom możliwości technologicznych, produkcyjnych i handlowych osiągnął on w połowie lat 80. ubiegłego wieku. Wówczas liczył on ponad 120 przedsiębiorstw i zatrudniał 250 tys. pracowników, przy czym nie licząc przedsiębiorstw zbudowanych w ramach Centralnego Okręgu Przemysłowego, większość z nich powstała w latach 1949 – 1988. Udział polskiej produkcji zbrojeniowej w globalnej produkcji sprzedanej przekraczał 2%. Polska była liczącym się dostawcą uzbrojenia i sprzętu wojskowego na rynkach światowych, zajmując 7-8 pozycję wśród jego największych eksporterów. W szczytowym okresie swojego rozwoju, czyli w latach 80. XX wieku w skład polskiego przemysłu zbrojeniowego wchodziło:

– 82 przedsiębiorstwa mające status przedsiębiorstwa przemysłu obronnego,

– około 600 kooperantów produkcji specjalnej,

– około 3400 przedsiębiorstw realizujących zadania na czas zagrożenia i wojny w zakresie gospodarczo-obronnym,

– 10 ośrodków badawczo-rozwojowych.

Wtedy to Polska była w stanie wyprodukować rocznie do 300 czołgów, około: 160 samolotów szkolno-bojowych i transportowych, 350 śmigłowców, 600 ciągników artyleryjskich, 600 transporterów opancerzonych, 250 dział samobieżnych, do 700 rakiet przeciwlotniczych, przeciwpancernych i lotniczych oraz  kilkanaście asortymentów broni strzeleckiej indywidualnej i zespołowej. W około 90 % wykorzystywał on asortyment z bazy podzespołów elektronicznych stosowanych w gospodarce narodowej.

Krajowy przemysł zbrojeniowy pozytywnie wpływał na sytuację w sferze zatrudnienia obywateli. W 1987 r. „zbrojeniówka” zatrudniała 250 tys. osób. W następnych latach liczba ta systematycznie malała.

Już na początku lat pięćdziesiątych zaczęto produkować w Polsce kolejne serie czołgów na licencji radzieckiej. Brało w tym udział wiele krajowych zakładów kooperacyjnych. W 1951 r. hale fabryczne Zakładów Mechanicznych w Łabędach zaczęły opuszczać czołgi T-34/85. W 1957 r. uruchomiono produkcję czołgów T- 54 A oraz ich różnorodnych odmian. Od 1964 r. rozpoczęto produkcję czołgu T – 55 i wielu jego odmian. W 1974 r. powstał Kombinat Urządzeń Mechanicznych Bumar – Łabędy. Oba modele czołgów poddawano modernizacji. W 1981 r. rozpoczęto licencyjną produkcję czołgu T – 72. W latach 90. produkowano czołgi PT-91 „Twardy”, który był przebudowaną i zmodernizowaną wersją czołgu T-72M1. Około 50 tych czołgów wyeksportowano do Malezji. W latach 1953 – 1989 wyprodukowano w Polsce około 10 tysięcy czołgów różnych typów.

Od 1961 r. polski przemysł zbrojeniowy produkował licencyjne kołowe i lekkie gąsiennicowe transportery opancerzone (SKOT i MTLB) dla poddziałów piechoty, artylerii i łączności oraz innych. Nie udało się uruchomić produkcji licencyjnej wozu bojowego BWP-1. Produkowano działa polowe kalibrów 155 i 122 mm, armaty przeciwpancerne 85 mm, a także armaty czołgowe i przeciwlotnicze, moździerze 82 mm i 120 mm. Bardzo ważne było uruchomienie produkcji licencyjnej samobieżnej haubicy 122 mm „Goździk”. W latach 1984-1991 w Zakładach Huta Stalowa Wola wyprodukowano ich ponad 600. Ponad 70 dział wyeksportowano za granicę.

Już w 1944 r. podjęto prace nad samolotami o różnym przeznaczeniu. Większość z nich powstała z inicjatywy, pod kierownictwem lub jako samodzielne konstrukcje inżyniera, późniejszego profesora Tadeusza Sołtyka. W 1945 r. Lotnicze Warsztaty Doświadczalne podjęły produkcję samolotu pod nazwą LWD-Szpak. Stopniowo produkowano go aż w czterech wersjach (od Szpak I do Szpak IV). W 1947 r. powstała kolejna konstrukcja − samolot LWD – Żak. Zespoły konstrukcyjne pod kierownictwem T. Sołtyka opracowały kolejne projekty samolotów. W Instytucie Lotnictwa w Warszawie powstała konstrukcja samolotu Junak-3, która w 1953 r. weszła do produkcji.

W połowie lat 50. przemysł lotniczy był już na tyle dojrzały, że możliwe było podjęcie licencyjnej produkcji samolotów. W latach 1950–1953 przygotowano Wytwórnię Sprzętu Komunikacyjnego (WSK) w Mielcu do rozpoczęcia produkcji licencyjnej myśliwskiego samolotu odrzutowego MiG-15 oznaczonego jako Lim-1. Wraz z rozbudową głównej montowni w Mielcu rozbudowano też wiele zakładów kooperujących. W latach 1950–1956 na potrzeby polskiego lotnictwa wojskowego pracowały wytwórnie sprzętu komunikacyjnego (WSK) w Warszawie, Mielcu, Rzeszowie, Świdniku, Kaliszu i Wrocławiu. W 1955 r. oblatano pierwszy prototyp nowego samolotu szkolno-treningowego TS-8 Bies, którego produkcję rozpoczęto w 1957 r.. W WSK – Okęcie zaprojektowano pierwszy polski szkolno-treningowy samolot odrzutowy TS-11 Iskra, oblatany w 1960 r.

W 1955 r. Polska zakupiła licencję na produkcję myśliwca. Samoloty te otrzymały oznaczenie Lim-5. Pierwszy z nich został wyprodukowany 28 listopada 1956 r. Od 1959 r. budowano także licencyjne myśliwce przechwytujące MiG-17PF oznaczone jako Lim-5P. Później wprowadzono w nim kilka zmian i uzupełnień, doprowadzając go do postaci wzorcowej dla wersji seryjnejLim-5M. W latach 1961-1962 wyprodukowano kilka serii tych maszyn, które zostały skierowane do jednostek wsparcia i rozpoznania powietrznego Wojsk Lotniczych. Jego następcą był samolot Lim-6. 24 listopada 1961 r. Polska uzyskała zgodę rządu ZSRR na licencję i produkcję lekkiego naddźwiękowego myśliwca pochwytującego MiG–21, ale do uruchomienia jego produkcji nie doszło. W 1964 r. rozpoczęto prace nad projektami nowoczesnego naddźwiękowego samolotu szkolno-bojowego Ts-16 Grot. Pod koniec lat 60. dalsze prace nad tym samolotem przerwano. W latach 80. trwały prace konstrukcyjne dotyczące dwusilnikowego samolotu odrzutowego I-22 Iryda. W latach 90. na linii montażowej znalazło się łącznie 19 tych samolotów, ale nie wszystkie zostały ukończone.

Dla obronności kraju i innych dziedzin gospodarki narodowej duże znaczenie miało uruchomienie w Polsce produkcji licencyjnej śmigłowców. Pierwszymi z nich były Mi-1, oznaczone jako SM-1a następnie SM-2Pierwsze śmigłowce SM-1 zostały wykonane w maju 1956 r.. Poza Związkiem Radzieckim WSK Świdnik stała się największym producentem śmigłowców w Europie. Do 1965 r. wyprodukowano tam kilka tysięcy śmigłowców, z tego większą część wyeksportowano do Związku Radzieckiego i krajów socjalistycznych. SM-1 używane były również w Austrii, Afganistanie, Brazylii, Egipcie i Finlandii oraz Indonezji. W sierpniu 1979 r. pomyślnie zakończono prace konstrukcyjno-technologiczne związane z budową prototypu śmigłowca PZL W-3 „Sokół”. Powstał on jako samodzielna konstrukcja polskich inżynierów i 16 listopada 1979 r. wykonał pierwszy lot.

Krajowy przemysł stoczniowy na przełomie lat 40. i 50. dostarczył Marynarce Wojennej kilka okrętów uzyskanych drogą remontu jednostek już eksploatowanych w latach II wojny światowej lub przebudowanych ze statków handlowych. Uczestniczył w remontach kapitalnych i modernizacji ścigaczy oraz przezbrojeniu wszystkich okrętów, które w latach 1950-1954 w miejsce uzbrojenia niemieckiego, angielskiego i amerykańskiego otrzymały jednolite, zunifikowane uzbrojenie i wyposażenie radzieckie.

18 sierpnia 1951 r. Rząd RP przyjął uchwałę o rozpoczęciu w kraju budowy okrętów wojennych. Budowano je na podstawie radzieckiej dokumentacji licencyjnej i dostarczanego wyposażenia (silniki główne, uzbrojenie, środki łączności). W latach 1952-1955 niszczyciel „Burza” sprowadzony do Polski w 1951 r. przebudowano na okręt obrony przeciwlotniczej. W 1953 r. na poniemieckim kadłubie zbudowano dla Marynarki Wojennej ścigacz okrętów podwodnych „Bitny” o pełnej wyporności 50 ton. W 1954 r. zbudowano okręt hydrograficzny „Bałtyk” o wyporności 1230 ton, a w 1955 r. cztery okręty awaryjno-ratownicze o wyporności 311 ton.

W latach 1954-1956 krajowy przemysł stoczniowy zbudował m.in. trałowiec bazowy proj. „254K” o pełnej wyporności 600 ton osiągający prędkość 15 węzłów. Wyprodukowano 12 kompletów trałów kontaktowych. W latach 1957–1959 zbudowano 11 trałowców tego projektu modernizowanych w trakcie budowy. W 1957 r. wyprodukowano 15 kompletów trałów akustycznych typu BAT-2. W latach 1959-1963 dużym osiągnięciem było zbudowanie i oddanie do eksploatacji serii małych jednostek pływających w postaci kutrów trałowych. W latach 1961-1966 wykonano 27 kompletów trałów kontaktowych typu MT-2 i MT-3 oraz 30 kompletów trałów akustycznych BAT-2. Dzięki temu zrezygnowano z importu trałów.

W latach 60. w grupie konstrukcji krajowych sukcesywnie wprowadzano do linii nowe okręty patrolowe i ścigacze okrętów podwodnych, które rozwinęły się jako trzecia powojenna generacja okrętów. Były to jednostki wyposażone w uniwersalną artylerię kierowaną automatycznie oraz bogaty zestaw środków do wykrywania i zwalczania okrętów podwodnych. Dużym sukcesem krajowego przemysłu stoczniowego i polskiej myśli technicznej były okręty desantowe, jedne z najlepszych w swojej klasie. Były uzbrojone w broń nowoczesną, w tym rakietową. Przemysł ten dostarczał dla MW rozwijające dużą prędkość kutry torpedowe. W latach 1968 – 1973 przemysł stoczniowy dostarczył m.in. 8 kutrów torpedowych proj. „664”. W latach 70. i 80. wyprodukował on kilka typów okrętów pomocniczych, w tym jednostek hydrograficznych przeznaczonych także do pokojowych badań oceanograficznych. Poważnym osiągnięciem w tej dziedzinie był okręt hydrograficzny MW „Kopernik”.

Polski przemysł zbrojeniowy zapewniał wyposażenie wszystkich rodzajów wojsk w broń strzelecką. Po 1945 r. w rozwoju broni strzeleckiej w Polsce miały miejsce dwa równoległe nurty – produkcja oparta na licencjach i na opracowaniach własnych. Tuż po 1945 r. władze PRL zdecydowały o odbudowie Fabryki Broni w Radomiu. Powstały Zakłady Metalowe „Łucznik”. Pierwsze wzory broni strzeleckiej wyprodukowane w kraju to 7,62 mm pistolet TT wz.1933, 7,62 mm karabinek kbk wz.1944 i 26 mm pistolet sygnałowy. Od 1950 r. rozpoczął się proces szerszego udostępniania dokumentacji konstrukcyjnej i technologicznej przez stronę radziecką. W 1951 r. uruchomiono produkcję 7,62 mm pistoletów wz. 1943 , w 1952 r. – 7,62 mm pistoletów maszynowych wz.1941, w 1953 r. – 7,62 mm rkm wz. 28 oraz 7,62 mm czołgowych karabinów DTM i 7,62 mm ckm wz. 43. W 1954 r. rozpoczęto produkcję 7,62 mm rkm DPM. Uruchomiono także produkcję amunicji do tych rodzajów broni.

W latach 1955-1956 dokonano weryfikacji dotychczasowego uzbrojenia pod kątem dostosowania go do nowych tendencji rozwojowych. W 1957 r. rozpoczęto produkcję karabinu szturmowego AK, który był podstawowym produktem radomskiego „Łucznika” przez wiele następnych lat. W 1958 r. uruchomiono produkcję 7,62 mm km jako broni pokładowej czołgów i transporterów opancerzonych, a w 1960 r. 14,5 mm wkm ZU-2 do walki z nisko lecącymi celami powietrznymi. W latach 60. rozpoczęto produkcję pistoletówP-64 i pistoletów maszynowych PM-63 oraz karabinów AKM. Na uwagę zasługuje oryginalne polskie rozwiązanie jakim był lekki pistolet maszynowy wz. 1963. „Rak” (ręczny automat komandosów). Produkcję tych pistoletów zakończono w 1974 r.

W 1966 r. wyprodukowano 7,62 mm karabinek AKM, a w 1972 – AKMS tego samego kalibru. W 1968 r., wyprodukowano 7,62 mm uniwersalny km PKS. Bardzo istotną była adaptacja karabinka AK z kolbą drewnianą na karabinek-granatnik wz. 1960 przeznaczony do miotania nasadkowych, nadkalibrowych granatów przeciwpancernych PGN-60 i odłamkowych F-1 i N-60.

W latach 80. wprowadzano do produkcji nowe wzory krótkiej broni strzeleckiej. Pistolet P-64 został zastąpiony przez P-83 „Wanad” na nabój 9 x 18 mm Makarowa, a PM-63 przez 9 mm PM-84 „Glauberyt”. W 1990 r. rozpoczęto produkcję ” 5, 45 mm karabinka szturmowego kbk wz. 88 „Tantal”.

Rozwój nauki i techniki w sferze obronności był zharmonizowany z rozwojem całej gospodarki kraju. Wymagało to ścisłego współdziałania wojskowych i cywilnych środowisk naukowych i placówek naukowo badawczych. Najpełniej przejawiało się ono w trwającej od 1960 r. współpracy między Ministerstwem Obrony Narodowej i Polską Akademią Nauk oraz innymi instytucjami, a w szczególności z Ministerstwem Nauki i Szkolnictwa Wyższego, resortami gospodarczymi i urzędami centralnymi. W rozwoju polskiego przemysłu zbrojeniowego bardzo ważną rolę odgrywało cywilne zaplecze naukowo badawcze w postaci ośrodków badawczo rozwojowych  oraz instytutów.

Tuż po wojnie wznowił działalność Instytut Lotnictwa. Początkowa jego działalność była związana z udzielaniem pomocy WSK w Mielcu w uruchamianiu produkcji licencyjnej dwupłatowców PO-2 i samolotów myśliwskich MiG-15 (Lim-1). Uczestniczył on w badaniach w locie samolotu Junak-2 konstrukcji prof. Tadeusza SołtykaW połowie lat 50. rozpoczął prace nad systemami rakietowymi z silnikami na paliwo stałe, w tym naddźwiękowymi silnikami strumieniowymi. W 1969 r. przystąpiono do realizacji zadania dotyczącego rakietowego pocisku przeciwpancernego kierowanego przewodowo. W 1964 r. instytut prowadził także prace badawcze i konstrukcyjne nad rakietami typu „ziemia – ziemia”. Po 1990 r. Instytut Lotnictwa stał się koordynatorem działalności różnych podmiotów związanej z opracowaniami konstrukcyjnymi. Od 1986 r. realizował zadania związane z modernizacją samolotów AN-28 i AN-2, śmigłowcami Mi-2 i W-3 oraz adaptacją śmigłowców różnych typów.

Od 1947 r Instytut Przemysłu Organicznego prowadził badania nad syntezą i właściwościami związków chemicznych jako składników wysokoenergetycznych stałych paliw rakietowych i mieszanin pirotechnicznych oraz kruszących materiałów wybuchowych do amunicji i innych bojowych środków technicznych. W okresie późniejszym prowadził on badania nad paliwami rakietowymi do rakiet przeciwpancernych i przeciwlotniczych (m.in. do polskiego plot zestawu rakietowego „GROM”).

Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Urządzeń Mechanicznych (OBRUM) wspomagał działalność zakładów produkujących czołgi. Na początku lat 90. podjęto w nim próbę zbudowania czołgu całkowicie polskiej konstrukcji PT-91 „GORYL” i samobieżnej armatohaubicy 155 mm „KRAB”.

Ośrodek Badań Rozwojowych – Centrum Techniki Morskiej realizował prace w dziedzinie automatyzacji nawigacji morskiej, badania pól magnetycznych i demagnetyzacji, korozji morskiej, kompatybilności elektromagnetycznej, wibroakustyki, systemów kierowania okrętami, a także  w dziedzinie niektórych problemów budownictwa okrętowego.

W 1971 r. powstał Ośrodek Badawczo Rozwojowy Sprzętu Mechanicznego w Tarnowie. Do jego zadań należało prowadzenie prac konstrukcyjno-doświadczalnych i badawczych w zakresie klasycznych systemów małokalibrowej artylerii przeciwlotniczej, a później przeciwlotniczych zestawów artyleryjsko-rakietowych oraz wielkokalibrowych karabinów maszynowych. Zasłużonym dla polskiego przemysłu zbrojeniowego jest też Instytut Mechaniki Precyzyjnej.

W drugiej połowie lat siedemdziesiątych oddano do użytku Przemysłowe Centrum Optyki. Na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych powstał tam główny kształt pierwszych wyrobów w ramach Centralnego Programu Prac Badawczo Rozwojowych. W latach 1983-1994 uruchomiono produkcję systemu kierowania do czołgów T-55, urządzeń ostrzegających o promieniowaniu laserowym, dalmierzy artyleryjskich, noktowizyjnych peryskopów kierowcy do czołgów i wozów bojowych, dzienno-nocnych peryskopów, noktowizyjnego celownika strzeleckiego oraz gogli noktowizyjnych.. W latach 1985-1988 miał miejsce pierwszy eksport wyrobów wojskowych tego centrum do Rumunii. W 1992 rwprowadzono do produkcji system kierowania ogniem „Drawa” w wersji noktowizyjnej do czołgów typu T-72M, a w 1993 rsystem kierowania ogniem „Drawa-T” w wersji termowizyjnej do czołgów PT-91.

W dziedzinie radiolokacji największe zasługi miał Przemysłowy Instytut Techniki wspominany już w poprzednim artkule. Produkcją urządzeń do przetwarzania materiałów wybuchowych zajmował się głównie Ośrodek Badawczo-Rozwojowy „Erg” w Jaśle. Zadania na rzecz produkcji amunicji realizował głównie Ośrodek Badawczo-Rozwojowy „Skarżysko”. Prace konstrukcyjno-technologiczne z zakresu transporterów opancerzonych, artylerii samobieżnej i ciągników opancerzonych, poza swoją zasadniczą działalnością podejmował Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Maszyn Ziemnych i Transportowych w Stalowej Woli.

Na dalsze losy polskiego przemysłu zbrojeniowego wpłynęło rozwiązanie UW i RWPG, rozpad ZSRR oraz zmiany zachodzące w Polsce i redukcja Sił Zbrojnych RP. Tylko w 1989 r. wyposażenie WP zmniejszono o 820 czołgów, 780 transporterów opancerzonych 800 dział i moździerzy oraz ponad 200 samolotów bojowych. Kolejne redukcje wynikały z „Traktatu o konwencjonalnych siłach zbrojnych w Europie” podpisanego w Paryżu w 1990 r. W rezultacie redukcji sił zbrojnych spadło ich zapotrzebowanie na uzbrojenie i sprzęt wojskowy. Na początku lat 90. XX wieku sformowano zaledwie batalion wyposażony w BWP-2, symbol nowoczesności WP. Batalion wkrótce rozformowano.

Ze względu na zmiany w systemie polityczno-gospodarczym kraju kolejne rządy były zmuszone do szeroko zakrojonych oszczędności i przeznaczenia znacznych nakładów finansowych na inne dziedziny gospodarki. Po 1989 r. rola i znaczenie polskiego przemysłu zbrojeniowego zaczęły maleć i utracił on znacznie wcześniejsze możliwości. Po przeprowadzeniu konsolidacji branży działało 20 przedsiębiorstw obronnych skupionych w Grupie „BUMAR” oraz 12 wojskowych przedsiębiorstw remontowo-produkcyjnych (jeszcze w 1989 r. było ich 19) będących pod nadzorem Ministerstwa Obrony Narodowej i stanowiących zaplecze logistyczne Sił Zbrojnych RP. Po zakończeniu „zimnej wojny” znacznie nasiliła się konkurencja na zagranicznych rynkach zbrojeniowych. Polski przemysł zbrojeniowy przestał być na nich obecny. Wszystko to spowodowało wieloletni kryzys całej branży.

———————-
Źródło.: F. Puchała, Budowa potencjału Wojska Polskiego 1945-1990, Warszawa, 2013.