Gen. dyw. dr Franciszek Puchała
W Polsce od 1989 r. trwają dyskusje na temat kierowania i dowodzenia siłami zbrojnymi (SkiD) w czasie pokoju i wojny, który odgrywa kluczową rolę w dziedzinie obronności każdego państwa. W zależności od opcji politycznej rządzącej w Polsce wprowadzano w tej dziedzinie kolejne zmiany. Odnosi się wrażenie, że często służyły one „dowartościowaniu” Prezydenta lub Ministra Obrony Narodowej pod hasłem wzmocnienia kontroli cywilnej nad wojskiem.
Wydaje się, że także „Ustawa o obronie Ojczyzny” z 11 marca 2022 r. nie kończy zmian. Szefowi SG WP podporządkowano już Dowództwo Generalne Rodzajów SZ i Dowództwo Operacyjne Rodzajów SZ powołane w 2014 r. w myśl projektu ówczesnego szefa Biura Bezpieczeństwa Narodowego, gen. bryg. w st. spocz. prof. Stanisława Kozieja.
Szefowi SG WP podlega też Inspektorat Wsparcia. Zgodnie z zapowiedzią Ministra ON Mariusza Błaszczaka z 21 grudnia 2018 r. mają być przywrócone Dowództwa Rodzajów Sił Zbrojnych zlikwidowane z inicjatywy tegoż szefa BBN. Nadal trwają dyskusję na temat Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych powoływanego na czas wojny. Jedni są zdania, że powinien nim być Dowódca Operacyjny RSZ, który w myśl regulacji prawnych ma dowodzić nie całymi siłami zbrojnymi, a wydzielonymi mu w podporządkowanie. Inni twierdzą, że Naczelnym Dowódcą powinien być Szef SG WP.
W zależności od modelu ustrojowego państwa (monarchistyczny, prezydencki, parlamentarno – gabinetowy, autorytarny, totalitarny) Naczelny Wódz lub Naczelny Dowódca jest zazwyczaj powoływany przez głowę państwa lub rząd do dowodzenia całością sił zbrojnych w stanie wojny. W państwach o modelu monarchicznym oraz w niektórych o modelu prezydenckim Naczelnym Dowódcą jest głowa państwa i ma ten tytuł zarówno podczas pokoju, jak i wojny. W pozostałych krajach głowa państwa jest politycznym zwierzchnikiem sił zbrojnych, a Naczelnym Dowódcą jest żołnierz zawodowy w najwyższym stopniu wojskowym i pełni tę funkcję wyłącznie w stanie wojny. Jest on powoływany przez głowę państwa lub rząd. W kierowaniu obronnością państwa głowa państwa współpracuje z rządem. W państwach o ustroju totalitarnym Naczelnymi Wodzami byli cywilni dyktatorzy noszący tytuł generalissimusa.
SKiD w II Rzeczypospolitej
W Polsce w latach 1935-1939 przygotowania do obrony państwa należały do Komitetu Obrony Rzeczypospolitej (KOR),Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych i Ministerstwa Spraw Wojskowych. Do zakresu działania KOR należało rozpatrywanie zagadnień dotyczących obrony państwa i ustalania w tej dziedzinie wytycznych dla Rządu oraz koordynowanie prac przygotowujących obronę państwa. Przewodniczącym KOR był Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Ignacy Mościcki, a jego zastępcą Generalny Inspektor Sił Zbrojnych, marszałek Edward Śmigły-Rydz. Marszałek był uważany za politycznego przywódcę narodu polskiego i kontynuatora działań marszałka Józefa Piłsudskiego. Organem wykonawczym KOR był Sekretariat Komitetu Obrony Rzeczypospolitej (SeKOR). Szef Sztabu Głównego, gen. bryg. Wacław Stachiewicz był członkiem tego gremium, ale bez prawa głosowania. Wodza Naczelnego na czas wojny mianował Prezydent. W „Ustawie Konstytucyjnej Rzeczypospolitej Polskiej” z 23 kwietnia 1935 r. [Artykuł 63 (3)] zapisano jednoznacznie: „W razie mianowania Naczelnego Wodza prawo dysponowania siłami zbrojnymi przechodzi na niego”. Natomiast w Art. 79czytamy m.in.: „W razie konieczności użycia sił zbrojnych do obrony państwa Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej zarządzi stan wojenny na obszarze całego Państwa lub jego części. Podczas trwania stanu wojennego Prezydent Rzeczypospolitej ma prawo bez upoważnienia Izb Ustawodawczych wydawać dekrety w zakresie ustawodawstwa państwowego z wyjątkiem zmiany Konstytucji.”
Po agresji Niemiec na Polskę 1 września 1939 roku, Prezydent na podstawie Art. 13.2(d) ww. „Ustawy…”, Wodzem Naczelnym mianował marszałkaŚmigłego-Rydza i wyznaczył go na następcę Prezydenta na wypadek gdyby ten urząd został opróżniony przed zawarciem pokoju. Przy tym Prezydent wezwał obywateli do skupienia się wokół Naczelnego Wodza i armii. W wyniku internowania marszałka oraz klęski i rozpadu struktur państwa Prezydent odwołał decyzję o wyznaczeniu go na swojego następcę. Dopiero na uchodźstwie, 7 listopada 1939 roku Naczelnym Wodzem i Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych kolejny Prezydent RP Władysław Raczkiewicz mianował gen. broni Władysława Sikorskiego. Ten wcześniej został Premierem i Ministrem Spraw Wojskowych.
SKiD w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej
Zgodnie z Konstytucją PRL z 1952 r. rolę kolegialnej głowy państwa pełniła Rada Państwa. Kierowanie obronnością kraju należało do Rady Ministrów za pośrednictwem Komitetu Obrony Kraju (KOK).Uszczegółowienia w tej kwestii zawarto w „Ustawie z 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”. W czasie pokoju siłami zbrojnymi (około 400 tys.) kierował i dowodził minister Obrony Narodowej. Jego wiodącym organem w zakresie dowodzenia oraz koordynatorem przedsięwzięć obronnych był Sztab Generalny WP. Ówczesny wojenny system dowodzenia (WSyD) był integralną częścią systemu kierowania obroną państwa. Z tytułu przynależności Polski do Układu Warszawskiego z Sił Zbrojnych PRL był wydzielany wyższy związek operacyjny w postaci frontu. W czasie ewentualnej wojny wydzielonymi siłami operacyjnymi (około 900 tys.) miał dowodzić Dowódca Frontu. Dowodzenie wojskami frontu było włączone w system dowodzenia Zjednoczonymi Siłami Zbrojnymi UW.
W czasie pokoju, niezależnie od panującej wówczas zimnowojennej psychozy nie istniał uniwersalny model kierowania i dowodzenia na czas pokoju i wojny. Organy dowodzenia na czas wojny miały być tworzone na bazie pokojowych struktur kierowania i dowodzenia w zorganizowanym procesie rozwinięcia mobilizacyjnego.
Sztab Generalny WP w czasie wojny pozostawał organem planowania i dowodzenia Ministra ON i stanowił bazę obsady stanowisk dowodzenia (SD i ZSD) MON. Do ich obsady byli kierowani także oficerowie z szefostw różnych rodzajów wojsk i służb szczebla centralnego. Należało przy tym uwzględnić skierowanie Grupy Operacyjnej MON do dowództwa Zjednoczonych Sił Zbrojnych UW na Zachodnim TDW. Dowództwo Frontu było tworzone w procesie operacyjnego i mobilizacyjnego rozwijania sił zbrojnych na bazie Inspektoratu Szkolenia (później Głównego Zarządu Szkolenia Bojowego) oraz innych instytucji centralnych MON. Dowódcą Frontu miał być wiceminister ON i jednocześnie Główny Inspektor Szkolenia MON. W Sztabie Frontu mieli przydziały mobilizacyjne oficerowie z Oddziału Planowania Operacyjnego Zarządu Operacyjnego i innych komórek organizacyjnych SG WP. Takie przydziały mieli także oficerowie z Akademii Sztabu Generalnego WP. Na bazie tej uczelni miało być ponadto formowane rezerwowe dowództwo jednej armii. Dowództwa Okręgów Wojskowych (OW) na czas wojny przygotowywały dowództwa terytorialne i dowództwa armii wydzielanych w skład frontu.
Struktury dowodzenia organizowane na czas wojny były ustawicznie trenowane. Oficerowie mający w nich działać byli do tego bardzo dobrze przygotowani posiadając wyższe wykształcenie wojskowe i niezbędne doświadczenie nabywane podczas różnorodnych ćwiczeń.
Początki organizacji SKiD w III Rzeczypospolitej Polskiej
Istotne zmiany w kształtowaniu istniejącego SKiD spowodowane były głównie transformacją ustrojową państwa rozpoczętą po wyborach czerwcowych 1989 r. oraz sporami o jego model ustrojowy: prezydencki czy parlamentarno-gabinetowy. 7 kwietnia 1989 r. Sejm uchwalił zmiany w Konstytucji PRL, zgodnie z którą Rzeczpospolita Polska stawała się demokratycznym państwem prawnym. 19 lipca 1989 r. Prezydentem PRL i zwierzchnikiem Sił Zbrojnych PRL został gen. Wojciech Jaruzelski. Naczelnego Dowódcę SZ na okres wojny miał mianować Sejm. Gdyby Sejm nie obradował – Naczelnego Dowódcę mógł mianować Prezydent. Na wniosek ministra ON mógł on mianować i zwalniać Szefa Sztabu Generalnego WP oraz Dowódców Okręgów Wojskowych i Rodzajów Sił Zbrojnych. Prezydent miał także prawo do określania głównych kierunków rozwoju sił zbrojnych oraz ich przygotowania do obrony państwa. 24 sierpnia 1989 r. parlament powołał rząd na czele z premierem Tadeuszem Mazowieckim. Została rozwiązana Rada Państwa. Kwestię SKiD SZ RP w powiązaniu z nowym systemem organów ustrojowych państwa, a szczególnie w zakresie jego bezpieczeństwa zewnętrznego i obronności miała rozwiązać nowa ustawa zasadnicza, nad którą prace rozpoczął tzw. „Sejm kontraktowy”. W tym celu, 7 grudnia 1989 r. została powołana „Komisja Konstytucyjna”. Jej odpowiednik powołał także Senat. Do końca skróconej kadencji parlament nie zdołał uchwalić nowej ustawy zasadniczej. Ustawą Sejmu z dniem 31 grudnia 1989 r. przywrócono historyczną nazwę państwa polskiego: Rzeczpospolita Polska. 22 grudnia 1990 r. Prezydentem Polski został Lech Wałęsa. Zarządzeniem Premiera Tadeusza Mazowieckiego z 29 grudnia 1990 roku została powołana „Międzyresortowa Komisja do spraw Reformy Organizacji Obrony Narodowej”. W koncepcjach organizacji SKiD próbowano nawiązywać do tradycji II Rzeczypospolitej (np.: Generalny Inspektor, Naczelny Wódz). Ustalenia i rekomendacje komisji były omawiane na posiedzeniu rządu 9 lipca 1991 r. Komisja rekomendowała podział Ministerstwa Obrony Narodowej na dwie części: cywilno-wojskową i wojskową. Zakładano, że resortem będzie kierował cywilny polityk. Natomiast dowodzenie siłami zbrojnymi zostanie powierzone szefowi SG WP, którego stanowisko zostanie połączone z nowo utworzonym stanowiskiem Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych. Decyzje Rady Ministrów stanowiły kanwę projektu „Ustawy o zmianach w zakresie działania Ministra Obrony Narodowej oraz zasad kierowania i dowodzenia Siłami Zbrojnymi Rzeczypospolitej Polskiej”. Rząd zmierzał do rozdzielenia funkcji administracyjnych i politycznych od zadań czysto wojskowych.
Na przełomie lat 1989 i 1990 trwały pospieszne prace nad nową „Doktryną Obronną Rzeczypospolitej Polskiej”, którą uchwalił KOK 21 lutego 1990 r. Zastąpiła ona dotychczasowe „Węzłowe założenia obronne Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”. 31 stycznia 1991 r. Prezydent Lech Wałęsa powołał Biuro Bezpieczeństwa Narodowego (BBN). Zarządzeniem Prezydenta z 5 sierpnia 1991 r. przy BBN zorganizowano zespół międzyresortowy, który rozpoczął prace nad strategią obronną Polski. W „Ustawie o powszechnym obowiązku obrony RP” znowelizowanej 25 października 1991 r. został określony status BBN. Do zakresu jego działania należało organizowanie i zapewnianie realizacji zadań przypisanych sekretarzowi KOK oraz wykonywanie czynności związanych z realizacją kompetencji Prezydenta w sprawach obronności państwa. Biurem kierował szef powoływany przez Prezydenta na wniosek sekretarza KOK.
W dniu 5 czerwca 1992 r. Rada Ministrów zdecydowała o utworzeniu kolejnego (czwartego już) Krakowskiego Okręgu Wojskowego. W październiku 1992 r. jego dowództwo rozpoczęło realizację wyznaczonych mu zadań. Na czas wojny Pomorski, Warszawski i Śląski OW miały formować już nie Armie, a Korpusy w trzy dywizyjnym składzie. Natomiast Krakowski OW miał formować Korpus w składzie dwóch dywizji kawalerii powietrznej oraz trzech samodzielnych brygad. Siły Powietrzne miały formować Korpus lotnictwa operacyjnego i dwa Korpusy Obrony Powietrznej, a Marynarka Wojenna trzy Flotylle.
17 października 1992 r. Sejm uchwalił kolejną Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej, w której m.in. określono kompetencje Prezydenta RP. Miał on strzec suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium. Zadania te miał realizować jako najwyższy zwierzchnik sił zbrojnych przy pomocy Szefa SG WP. Rozszerzeniu uległy uprawnienia Prezydenta w dziedzinie kształtowania kadry dowódczej wojska. W porozumieniu z Ministrem Obrony Narodowej miał mianować i zwalniać Szefa SG WP. Ponadto na wniosek szefa resortu Prezydent mógł mianować i zwalniać zastępców Szefa SG WP, dowódców rodzajów sił zbrojnych oraz dowódców OW co ograniczyło wcześniejsze kompetencje Ministra ON. Na czas wojny Prezydent miał prawo mianować i zwalniać Naczelnego Wodza Sił Zbrojnych. Nazwę tej funkcji zmieniono później na Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych nie określając jednak komu ta funkcja mogła być powierzona.
W dniu 2 listopada 1992 r. istniejący nadal Komitet Obrony Kraju, ale już pod przewodnictwem Prezydenta Wałęsy przyjął ostateczną wersję „Polityki bezpieczeństwa i strategii obronnej Rzeczypospolitej Polskiej”. Uchwalony dokument zastąpił „Doktrynę Obronną” z 1990 r. Zapisano w nim m.in., że zasadnicze funkcje w systemie kierowania obronnością państwa w czasie pokoju powinny być określone w Konstytucji RP. Ich realizacja powinna należeć do Prezydenta, Prezesa Rady Ministrów i Rady Ministrów. Kierowanie obronnością państwa powinno należeć do wszystkich organów władzy, administracji rządowej i samorządowej. W czasie pokoju Prezydent miał koordynować prace dotyczące strategii obronnej państwa oraz ustalać główne kierunki rozwoju sił zbrojnych. Przygotowaniami obronnymi miał kierować Prezes Rady Ministrów za pośrednictwem ministrów, a przede wszystkim Ministrów: Obrony Narodowej i Spraw Wewnętrznych oraz Wojewodów i innych organów administracji publicznej. Przygotowania obronne miały pozostawać pod kontrolą głowy państwa za pośrednictwem BBN. Prezydent i rząd miały być głównymi ośrodkami decyzyjnymi na wypadek uruchomienia wojennego systemu kierowania państwem. Dowodzenie Siłami Zbrojnymi RP należało do ich Naczelnego Dowódcy podległego bezpośrednio Prezydentowi, ale powoływanego przez Sejm. Na czas wojny miał być powoływany Sztab Wojenny Prezydenta. W przypadku zagrożenia wojennego i wojny Prezes Rady Ministrów miał nadal kierować pracami rządu, wojewodów i innych organów administracji państwowej odpowiedzialnych za funkcjonowanie pozamilitarnych struktur państwa. Najważniejszymi zadaniami administracji rządowej miało być organizowanie wsparcia, zaopatrzenia i obsługi sił zbrojnych przez sektor cywilny oraz ochrona ludności przed skutkami działań wojennych.
——————————
Uwaga: Kolejne zmiany SKiD w następnym opracowaniu.
Żródła: Zbiór dokumentów w postaci Konstytucji, ustaw zwykłych oraz uchwał, rozporządzeń i zarządzeń władz państwowych.