Gen. dyw. dr Franciszek Puchała
Już w czasie pokoju obrona przeciwlotnicza wojsk i obrona powietrzna kraju była jednym z priorytetów w działalności SZ PRL. Największym potencjałem w tej dziedzinie dysponowały Wojska Obrony Powietrznej Kraju (WOPK). Wspierały je siły Wojsk Lądowych i Marynarki Wojennej. W czasie ewentualnej wojny na WOPK i na wojskach OTK spoczywał główny ciężar walki w bezpośredniej obronie militarnej terytorium kraju (na tzw. „froncie wewnętrznym”).
W planowaniu operacyjnym uwzględniano wiele analiz i ocen dotyczących potencjalnego przeciwnika oraz wynikających z nich wniosków. Na przykład w latach 70-tych oceniano, że na terytorium Polski może oddziaływać ok. 30% sił powietrznych potencjalnego przeciwnika tj. ok. 1000 samolotów, z których większość swoim zasięgiem obejmowała całą głębokość terytorium Polski. Spośród nich 60% mogła wykonywać zadania na małych wysokościach tj. rzędu 100 m. Były one przystosowane do prowadzenia silnych zakłóceń radioelektronicznych na odległość do 140 km od czoła ugrupowania bojowego. Z tej ilości na północno – zachodnim kierunku zagrożenia mogłoby działać – 320, na zachodnim – 440, a na południowo – zachodnim – 240 samolotów. Czas dolotu pierwszorzutowych samolotów przeciwnika do granic Polski oceniano na 20 – 25 minut od chwili ich startu. Oznaczało to, że działając na małych wysokościach na północno – zachodnim kierunku zagrożenia, mogły one być wykryte przez system rozpoznania radiolokacyjnego OPK dopiero po ich zbliżeniu się na odległość 40 – 50 km, tj. 2 – 3 min. lotu od wybrzeża Bałtyku.
Początki organizacji systemu OPL kraju
W drugiej połowie lat czterdziestych mimo trudnej sytuacji gospodarczej opracowano wiele nowych koncepcji w dziedzinie obrony przeciwlotniczej wojsk i obszaru kraju. Podjęto pierwsze próby stworzenia nowoczesnego systemu obrony powietrznej. W jego skład wchodził podsystem obserwacyjno-meldunkowy w znacznej mierze oparty na stacjach radiolokacyjnych i podsystem walki złożony z dwóch głównych komponentów: lotnictwa myśliwskiego i jednostek obrony przeciwlotniczej. Wspólnie miały działać siły i środki obrony powietrznej i OPL wszystkich rodzajów sił zbrojnych tworząc wielowarstwowy system. Wszystkie elementy OPL miały być dowodzone w sposób scentralizowany w ramach jednolitego systemu dowodzenia.
W skład systemu obrony powietrznej kraju weszły: artyleria przeciwlotnicza i podsystem obserwacyjno-meldunkowy oraz wydzielone lotnictwo myśliwskie. System taki nie zapewniał jednak jednolitego dowodzenia siłami i środkami na wypadek zagrożenia wojennego. Nie rozwiązano bowiem podstawowego problemu, to jest współdziałania lotnictwa myśliwskiego z artylerią przeciwlotniczą i służbą obserwacyjno-meldunkową.
W 1951 r. minister Obrony Narodowej podjął decyzję o zwiększeniu zakresu kompetencji i odpowiedzialności Dowództwa OPL za stan bezpieczeństwa przestrzeni powietrznej kraju oraz o jego częściowym przeorganizowaniu. Zostało ono przeformowane na Dowództwo Wojsk OPL Obszaru Kraju. W 1952 r. lotnictwo myśliwskie podporządkowano dowódcy Wojsk OPL Obszaru Kraju. Dowodzenie nimi odbywało się jednak za pośrednictwem stałych przedstawicieli Dowództwa Wojsk Lotniczych ds. lotnictwa myśliwskiego. System ten przetrwał zaledwie do 1954 r. Na podstawie dyrektywy Ministra Obrony Narodowej od 1 stycznia 1955 r. powstało Dowództwo Wojsk Lotniczych i Wojsk Obrony Przeciwlotniczej Obszaru Kraju. Później utworzono 1., 2. i 3. Korpus OPL Obszaru Kraju z dowództwami w Warszawie, Bydgoszczy i Wrocławiu. Powołanie korpusów miało usprawnić system dowodzenia, podwyższyć poziom gotowości bojowej środków OPL OK w podporządkowanych im obszarach odpowiedzialności.
W Marynarce Wojennej na podstawie decyzji ministra Obrony Narodowej z kwietnia 1951 r. 60. pułk artylerii przeciwlotniczej, podległy dotychczas Dowództwu Wojsk OPL podporządkowano Dowódcy Marynarki Wojennej. Pod koniec 1956 r. spośród pływających jednostek bojowych pod względem OPL największą wartość przedstawiały: niszczyciel ORP „Błyskawica” oraz okręt obrony przeciwlotniczej ORP „Burza”. W siłach okrętowych w tym okresie zdołano przeprowadzić wymianę przestarzałych wzorów uzbrojenia na ORP „Błyskawica”, ORP „Sęp” oraz trałowcach i ścigaczach. Wojna sześciodniowa 1967r., unaoczniła słabość obrony przeciwlotniczej przed niskopułapowymi uderzeniami lotnictwa. Do łask wróciła małokalibrowa artyleria plot. Dla Marynarki Wojennej zapotrzebowano 87 armat plot kal. 37 mm i 49 wkm kal. 12,7 mm .
Rakietyzacja systemu OPL i OPK
Druga połowa lat pięćdziesiątych XX wieku cechowała się szybkim postępem technicznym, technologicznym i wzrostem możliwości bojowych lotnictwa. Masowa produkcja samolotów naddźwiękowych, wzrost wskaźników możliwości bojowych doprowadziły do nowego spojrzenia na obronę przeciwlotniczą, jako jednego z filarów obrony powietrznej. Napięta sytuacja międzynarodowa spowodowała, że w 1959 r. Komitet Obrony Kraju zaakceptował decyzję ministra Obrony Narodowej o zorganizowaniu obrony rakietowej Warszawy i Śląska. Zgodnie z decyzją ministra Obrony Narodowej nowe jednostki rakietowe organizowano na bazie pododdziałów i oddziałów artylerii lufowej. Zarządzeniem szefa Sztabu Generalnego WP utworzono cztery dywizjony artylerii rakietowej i dywizjon techniczny. Dywizjony były formowane w warszawskich koszarach na Bielanach i Chomiczówce i zostały uzbrojone w zestawy rakietowe SA-75 DŹWINA.
Od lat 70. w systemie obrony powietrznej kraju planowano wykorzystać także potencjał wojsk lotniczych i wojsk obrony przeciwlotniczej frontu do czasu wyjścia wojsk operacyjnych poza obszar kraju. Kolejne dyrektywy MON regulowały dalszy rozwój Wojsk Rakietowych. Wynikało z nich m.in. przezbrojenie w nowy sprzęt 2/3 jednostek artylerii OPL OK., a także sformowanie dywizji w Warszawie i na Śląsku, z których każda powinna w swoim składzie zawierać 80% dywizjonów ogniowych i 20% dywizjonów technicznych.
Zarządzeniem Szefa Sztabu Generalnego WP Dowództwo Wojsk OPL Obszaru Kraju zostało przeformowane w Dowództwo Wojsk Obrony Powietrznej Kraju (WOPK). 9. i 13. DA przemianowano na Dywizje Artylerii OPK, a korpusy OPL – na 1., 2. i 3. Korpusy OPK. W 1963 r. w miejsce dotychczasowych zestawów rakietowych SA-75 DŹWINA w części jednostek zaczęto wprowadzać nowszy typ zestawów S-75M WOŁCHOW.
Dalsza rozbudowa systemu OPK miała miejsce w latach 1965-1979. Przystąpiono do wzmocnienia obrony przeciwlotniczej na kierunku nadmorskim. W celu wzmocnienia siły ognia i bezpośredniej obrony przeciwlotniczej do uzbrojenia dywizji wprowadzono armaty przeciwlotnicze kalibru 37 mm oraz przeciwlotnicze karabiny pkm-2 kalibru 14,5 mm. Natomiast brygady i pułki otrzymały armaty przeciwlotnicze kalibru 57 mm.
W 1970 r. przystąpiono do formowania dywizjonów wyposażonych w przeciwlotnicze zestawy rakietowe S-125 NEWA. Już w 1971 r. wszystkie dywizjony wykonały strzelania bojowe i zostały włączone do systemu dyżurów bojowych. W 1978 r. sformowano cztery dywizjony uzbrojone w zestaw NEWA i włączono je w skład 1. DA OPK. W 1979 r. dwa kolejne dywizjony wprowadzone do 79. spa OPK wzmocniły obronę powietrzną Poznania. Na tym etapie rozwoju zorganizowano bardzo silne ugrupowania bojowe. Utworzono ciągłą strefę rażenia na Wybrzeżu, w której jednocześnie były bronione tak ważne obiekty jak zespół portowy Gdańsk, Gdynia, Hel oraz Szczecin-Świnoujście. Kolejny etap rozwoju organizacyjnego i technicznego OPL to ciągła rozbudowa obiektów, wprowadzanie nowego uzbrojenia, w tym przenośnych przeciwlotniczych zestawów rakietowych STRZAŁA-2M, wymiana przestarzałych stacji radiolokacyjnych na nowe oraz wprowadzenie do wyposażenia zautomatyzowanych systemów dowodzenia. Ostatnią wielką inwestycją w rozwoju OPK było sformowanie 78. pa OPK, który został uzbrojony w przeciwlotnicze zestawy rakietowe dalekiego zasięgu S-200 WEGA. W tym celu wybudowano potężny obiekt bojowy w rejonie Mrzeżyna. 1 lipca 1985 r. pułk rozpoczął swoje funkcjonowanie Bardzo ważnym przedsięwzięciem zaplanowanym pod koniec lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku był zakup wielokanałowego przeciwlotniczego zestawu rakietowego S-300 PMU.
W Marynarce Wojennej wiosną 1970 r. w skład niszczycieli włączono niszczyciel rakietowy ORP „Warszawa”, zastępując nim niszczyciel ORP „Błyskawica”, który w 1969 r. przekształcono w okręt obrony przeciwlotniczej i włączono w skład 8 Flotylli Obrony Wybrzeża w Świnoujściu. W latach 1971-1980 wśród liczących się w organizacji systemu obrony przeciwlotniczej grup (zespołów) okrętów do służby weszło 5 kutrów rakietowych typu „Osa”, 7 kutrów torpedowych oraz 4 ścigacze dysponujące nowoczesnymi systemami uzbrojenia rakietowo-artyleryjskiego. Znaczne zmiany następowały również w zakresie brzegowej organizacji systemu obrony przeciwlotniczej. Od 1974 r. w miejscach rozwiązywanych BAS rozpoczęto tworzenie baterii artylerii przeciwlotniczych do osłony lotnisk, punktów bazowania i punktów manewrowego bazowania. W 1989 r. w wyniku przeprowadzonej restrukturyzacji w skład wojsk obrony przeciwlotniczej Marynarki Wojennej weszły dwa daplot. Każdy z dywizjonów miał w składzie trzy baplot 57 mm armat przeciwlotniczych S-60 i przenośne przeciwlotnicze zestawy rakietowe.
Rozwój wojsk radiotechnicznych
Nowoczesne samoloty i zestawy rakietowe musiały być sprzężone z systemami radiolokacyjnymi służącymi do rozpoznawania celów powietrznych przeciwnika i naprowadzania na nie. Powstanie i rozwój Wojsk Radiotechnicznych (WRT) poprzedziła organizacja systemu obserwacyjno-meldunkowego na obszarze całego kraju. W latach 1949 – 1952 sformowano system obserwacyjno-meldunkowy na bazie czterech specjalistycznych batalionów. Zorganizowano łańcuch posterunków obserwacyjno-meldunkowych rozmieszczonych w prymitywnych warunkach, min. na dachach budynków, wieżach kościołów zniszczonych podczas wojny, elewatorach, kominach centralnego ogrzewania, skałach górskich, drzewach i wieżach obserwacyjnych specjalnie budowanych przez żołnierzy. W Wojskach Lotniczych już od 1949 r. organizowano kompanie radiotechniczne. W 1953 r. na ich bazie sformowano batalion radiotechniczny na lotnisku Okęcie. Na początku 1955 r. służba obserwacyjno-meldunkowa rozpoznawała sytuację powietrzną i zabezpieczała naprowadzanie własnego lotnictwa siłami i środkami czterech pułków (8., 14., 18. i 22.) i jednej samodzielnej kompanii radiotechnicznej. W 1957 r. Wojska Radiotechniczne mogły wykrywać cele powietrzne wzdłuż granicy północnej państwa na wysokości od 600 m, a wzdłuż zachodniej granicy na wysokości od 1000 m. Ciągłość wykrywania nad całym obszarem kraju była zapewniona w przedziale wysokości od 1500 do około 2000 m.
W 1966 r. rozpoczęto kolejną reorganizację WRT. W sierpniu 1967 r. rozwiniętych było 48 posterunków radiolokacyjnych, z czego osiem było zautomatyzowanych. Rubież wykrycia i ciągłego prowadzenia środków napadu powietrznego wynosiła: na kierunku północnym: 50-250 km od granicy państwa, a na kierunku zachodnim i południowo-zachodnim 50-200 km od granicy państwa. W wyniku reorganizacji WRT w latach 1967-1970 zmieniła się ich struktura organizacyjna. Północne, zachodnie i południowo-zachodnie obszary kraju objęte były strukturą pułkową. W 1971 r. dyżurne pole radiolokacyjne zabezpieczało wykrywanie i prowadzenie celów na wysokościach: od 500 m na wybrzeżu i od 2000 m wzdłuż zachodniej granicy Polski. Po włączeniu wszystkich środków radiolokacyjnych wykrycie i prowadzenie celów było możliwe na wysokościach: od 300 m na wybrzeżu i od 500 m wzdłuż granicy zachodniej oraz od 1000 m na zachód od Wisły. W tym czasie 80% posiadanych stacji radiolokacyjnych mogło pracować w warunkach zakłóceń. Nie został rozwiązany problem wykrywania i zwalczania celów na małych wysokościach.
W 1973 r., w końcowym okresie struktury pułkowej w skład WRT wchodziło pięć pułków i dwa samodzielne bataliony radiotechniczne. Ugrupowanie pułkowe mogło wykrywać cele na wysokości: na kierunku północnym – nad morzem i wzdłuż granicy z NRD – 300 m, a nad centralną częścią kraju – 500 m. Po realizacji planu 5-letniego w systemie brygadowym zamierzano uzyskać pole radiolokacyjne o następujących parametrach: nad morzem od wysokości 200 m., na kierunku północno-zachodnim i zachodnim od 300 m., a nad pozostałym obszarem kraju od 500 m. Sformowanie trzech brygad radiotechnicznych w latach 1973 – 1976 zakończyło proces zasadniczych zmian w WRT. Struktura brygadowa przetrwała do lat 90. XX wieku. W końcowym okresie formowania brygad, WRT zapewniały wykrywanie celów: na kierunku zachodnim od 300 m. Przejście Wojsk Radiotechnicznych na organizację brygadową miało skrócić obieg informacji i powiadamiania w korpusach OPK średnio o 2 minuty, czyli z 6 minut do około 4 minut. W 1975 r. w wyniku wprowadzania zautomatyzowanego systemu dowodzenia osiągnięto m.in. skrócenie obiegu informacji o sytuacji powietrznej: w relacji krt – SD KOPK z 3 minut do 24 sekund, w relacji SD KOPK – CSD z 4 minut do 2 minut. Zwiększono liczby jednocześnie prowadzonych obiektów powietrznych: w krt z 6-8 obiektów do 10 obiektów, a w BRT z 12-16 obiektów do 30 obiektów. Zwiększeniu uległa częstotliwość uaktywnienia informacji o każdym prowadzonym obiekcie powietrznym: w relacji SD KOPK – CSD z 1 meldunku na 3-4 minuty do 1 meldunku na 2 minuty o każdym obiekcie. W 1987 r. 2. BRT w 2. Korpusie OPK osiągnęła średnią dolną granicę pola radiolokacyjnego na wysokości około 100 m. W rejonach lotnisk, na których pracowała stacja radiolokacyjna „Avia”, dolna granica pola radiolokacyjnego w promieniu 50 km wynosiła 50 m. i mogła prowadzić cele powietrzne praktycznie od wysokości 500 m.
W podwyższonej gotowości bojowej wszystkie pododdziały radiotechniczne pierwszej linii rozmieszczone wzdłuż wybrzeża morskiego oraz wzdłuż zachodniej i południowo – zachodniej granicy lądowej miały prowadzić całodobowe dyżury z włączonymi stacjami radiolokacyjnymi. W ten sposób zaplanowano utworzyć ciągłą strefę wykrywania obiektów powietrznych: wzdłuż wybrzeża morskiego od wysokości 200 m, wzdłuż zachodniej granicy państwa od wysokości 300 m; wzdłuż południowej granicy państwa od wysokości 500 m.
——————————–
Uwaga: problematykę OPL i OPK szeroko przedstawiłem w książce: „Budowa potencjału bojowego WP 1945-1990”, Warszawa 2013.