Gen. dyw. dr Franciszek Puchała
Po rozbiorze Polski w 1793 r. Polacy stanęli do walki przeciw Rosji i Prusom. Bitwa pod Maciejowicami stoczona 10 października 1794 r. zakończyła się klęską polskich wojsk powstańczych. Po południu na pobojowisku Rosjanie znaleźli ciężko rannego przywódcę insurekcji gen. Tadeusza Kościuszkę. Wraz z nim do niewoli zostali wzięci inni polscy dowódcy. Powstanie zostało zdławione, a 24 października 1795 r. monarchowie Prus, Rosji i Austrii (imperium Habsburgów) dokonali III rozbioru Polski. W latach 1796–1797 zaledwie 28 letni gen. Napoleon Bonaparte odniósł we Włoszech sukcesy militarne, pokonał Austriaków oraz Sardyńczyków i narzucił im pokój w Campo Formino. Po utracie państwowości wielu Polaków, zwłaszcza wojskowych, wyemigrowało z kraju, głównie do Saksonii, Włoch i Francji. Wielu z nich związało swe losy właśnie z gen. Napoleonem Bonaparte, późniejszym cesarzem Francji.
Początki polskich formacji wojskowych za granicą
Gen. Henryk Dąbrowski po przybyciu do Paryża po porozumieniu się z głównymi przywódcami emigracji złożył ówczesnemu rządowi Francji memoriał w sprawie utworzenie polskich oddziałów przy armii francuskiej. Ponieważ konstytucja francuska zabraniała werbowania cudzoziemców do armii francuskiej, postanowiono utworzyć legiony przy świeżo powstałej republice lombardzkiej. W styczniu 1797 r. gen. Henryk Dąbrowski na podstawie konwencji zawartej z władzami Lombardii zorganizował dwie polskie „legie” posiłkowe (po trzy bataliony oraz batalion artylerii i pozaetatowy pułk jazdy). Legie brały udział w wyprawie neapolitańskiej, biły się krwawo z Austriakami nad Adygą. Od kwietnia do lipca 1799 r. broniły oblężonej twierdzy Mantua przez wojska austriackie. Francuski dowódca podjął decyzję o poddaniu twierdzy, a Polacy zostali haniebnie wydani w ręce austriackie. Z Mantui wydostało się tylko około 300 Polaków, którzy uniknęli zatrzymania dzięki wmieszaniu się pomiędzy Francuzów.
Po powrocie Napoleona z wyprawy egipskiej powstały dwa legiony działające na dwóch teatrach – włoskim i naddunajskim pod dowództwem generałów Henryka Dąbrowskiego i Karola Kniaziewicza. Walcząc przez cały rok 1800 polscy legioniści zdobywali podziw i szacunek francuskich towarzyszy broni. Szczególnie wykazali się w bitwie z Austriakami pod Hohenlinden. Pokój zawarty w Lunewille w 1801 r. stał się końcem legionów. W warunkach pokoju nawet nie wspomniano o Polsce. Dla Napoleona legioniści polscy stali się ciężarem. Legiony najpierw częściami zostały oddane na służbę państewek włoskich, a potem wcielone do armii francuskiej. W 1802 r. dawny Legion Naddunajski jako brygada piechoty francuskiej został wysłany na wyspę Haiti (San Domingo) w celu stłumienia powstania ludności murzyńskiej przeciwko kolonialistom francuskim. Z 6 tysięcy wysłanych tam legionistów pozostało i wróciło do Europy zaledwie 300. Z obu dawnych legionów ocalała tylko pierwsza półbrygada gen. Dąbrowskiego i pułk ułanów w służbie włoskiej. Legioniści wojowali za obcą sprawę, bo burżuazja francuska nie była zainteresowana odbudową państwa polskiego.
Nowe nadzieje i wysiłki Polaków
Bliższe zainteresowanie Napoleona sprawą polską spowodowały wydarzenia lat 1804-1806. W dniu 2 grudnia 1804 r. I Konsul Napoleon Bonaparte mając 35 lat koronował się w na cesarza Francuzów. Zaproszony na tą uroczystość papież od dwóch godzin czekał w katedrze Notre Dame. Gdy zaczęła się uroczystość, papież namaścił Napoleona, który następnie sam włożył sobie koronę na głowę, po czym koronował małżonkę. W 1804 r. powstała nowa koalicja antyfrancuska. Zawiązały ją Austria, Rosja i Anglia. W dniu 2 grudnia 1805 r. Napoleon błyskawicznie uderzył na Austrię i Austerlitz zadał klęskę armii rosyjsko – austriackiej. W 1806 r. przeciwko Francji wystąpiły Anglia, Rosja, Prusy i Szwecja. Napoleon wyprzedził sprzymierzeńców i skierował swą armię przeciwko Prusom. W bitwach pod Jeną i Auertstad stoczonych 14 października 1806 r. wojska pruskie zostały rozbite. Armia francuska zajęła Berlin, a oddziały jazdy zbliżały się do Poznania. Napoleon wezwał gen. Henryk Dąbrowskiego do zorganizowania powstania w Wielkopolsce. Dąbrowski wkroczył do Wielkopolski i przystąpił do tworzenia polskich oddziałów wojskowych, które często powstawały samorzutnie walcząc od razu z nieprzyjacielem. Po zajęciu Warszawy powstała tzw. Komisja Rządząca z pięciu dyrektorami – ministrami. Dyrektorem wojskowym został jednak wytypowany przez Francuzów książę Józef Poniatowski. Napoleon zażądał aby Polacy wystawili wojsko w liczbie 39 tysięcy żołnierzy podzielone na trzy dywizje. Każda z nich miała się składać z 4 pułków pieszych po dwa bataliony oraz trzecim batalionem szkoleniowym. Każdy batalion składał się z 9 kompanii. Przy każdej dywizji tworzono dwa pułki jazdy i oddziały artylerii. Wciągu kampanii 1807 r. oddziały polskie pod dowództwem gen. Dąbrowskiego brały udział w walkach na Pomorzu zdobywając m.in. Tczew i biorąc udział w oblężeniu Gdańska. Po rozejmie podpisanym w Tylży zostały zawarte dwa traktaty pokojowe. W dniu 7 lipca 1807 r. Napoleon podpisał traktat z carem Aleksandrem I. Do jego postanowień należały min.: uznanie przez Rosję Księstwa Warszawskiego, Wolnego Miasta Gdańsk oraz francuskich zdobyczy w Prusach i zgoda Napoleona na przekazanie Rosji obwodu białostockiego. W dniu 9 lipca Napoleon zawarł pokój z Królestwem Prus. Z ziem zabranych przez Prusy w II i III rozbiorze Napoleon stworzył podległe sobie Księstwo Warszawskie z królem saskim Fryderykiem Augustem jako księciem. Na inaugurację pierwszego sejmu ów książę wystąpił w polskim mundurze i z polskimi odznaczeniami. 22 lipca 1807 r. Napoleon nadał konstytucję utworzonego księstwa. Było to państwo o charakterze wojskowym. Jego siły zbrojne ustalono na 30 tysięcy żołnierzy. Urzędy powiatowe prowadziły listy poborowych w wieku 20-29 lat i rezerwistów w wieku 28-50 lat. Chociaż ministrem wojny był Poniatowski, to decydujący wpływ na sprawy wojskowe miał marszałek francuski Dawout dowódca wojsk rozlokowanych na wschód od Odry. Natomiast rezydent francuski powoływany przez Napoleona sprawował nadzór nad administracją księstwa. Od 1807 r. pewne jednostki pełniły służbę posiłkową poza Księstwem. Na przykład pułk lekkokonnej gwardii wykonał słynną szarżę na wąwóz Samosiera. Do wojny w Hiszpanii użyto tzw. legię nadwiślańską. W 1808 r. przerzucono tam trzy pułki Księstwa Warszawskiego. W kwietniu 1808 r. Austria rozpoczęła wojnę która przebiegała na dwóch teatrach: 1 – nad Dunajem, w Bawarii i zachodniej Austrii oraz 2 – na terenie Księstwa Warszawskiego i Galicji. Napoleon uważał, że ofensywa austriacka na Księstwo jest wykluczona. Tymczasem wojsko było wysłane do Hiszpanii, a częściowo stacjonowało w Prusach. Na terenie Księstwa było niespełna 14 tys. żołnierzy. Austriacy wysłali przeciwko nim armię liczącą 32 tys. żołnierzy.
Książę Józef Poniatowski z podległymi mu oddziałami stoczył bitwę pod Raszynem, po czym wkroczył na teren zaboru austriackiego zdobywając kolejno Lublin, Sandomierz i Kraków. Tymczasem Napoleon pobił armię austriacką w bitwie pod Wagram i 14 października 1809 r. zawarł pokój z Austrią w Schonbrunn. Do Księstwa zostały przyłączone Lubelskie i Krakowskie. Napoleon nakazał zaprzysiąc wszystkich urzędników na swoje imię, a na sugestię odbudowy Polski miał odpowiedzieć, że idea odbudowy jest mu obca.
Polacy na skrzydle Wielkiej Armii i w końcowym etapie wojen
Na początku 1812 r. Napoleon rozpoczął olbrzymie przygotowania do wojny z Rosją. Zakończono organizację nowej Wielkiej Armii. Przed rozpoczęciem wojny polskie formacje wojskowe dowodzone przez księcia Poniatowskiego zostały rozdzielone pomiędzy poszczególne korpusy i uczestniczyły w operacjach na prawym skrzydle Wielkiej Armii. Po zdobyciu Moskwy Polacy zostali wysunięci w stronę Kaługi i cały czas pozostawali w styczności z armią rosyjską, osłaniali manewry odwrotowe Francuzów. Walczyli pod Wiaźmą i Krasnem oraz brali udział w bitwie nad Berezyną. W czasie wyprawy Napoleona na Rosję z 80 tys. żołnierzy Księstwa Warszawskiego ocalało zaledwie 15 – 17 tysięcy. Odwrót armii Napoleona zatrzymał się aż za Łabą. Książę Poniatowski przegrupował podległe mu oddziały w Krakowskie, gdzie metodami kościuszkowskimi mobilizował i koncentrował świeże siły na kampanię 1813 r. Powstały oddziały stanowiące konglomerat doświadczonych weteranów i młodych rekrutów. W dniu 7 maja 1813 r. oddziały polskie rozpoczęły przegrupowanie przez Śląsk, Morawy i Czechy do Saksonii. Tam zorganizowano je w dwa korpusy jazdy oraz samodzielny „korpus obserwacyjny” (razem 9 pułków piechoty, 9 pułków jazdy, 10 baterii artylerii). Nową formacją był batalion gwardii cesarskiej. W 1813 r. bitwach pod Lützen (2 maja) i Budziszynem (20–21 maja) Francuzi odnieśli zwycięstwa nad połączonymi siłami przeciwników. Napoleon zdołał odzyskać całą Saksonię wraz z dużą częścią Dolnego Śląska. W dniu 1 czerwca zajął Wrocław. W kampanii jesiennej wojska rosyjskie, pruskie i austriackie unikały starć z Wielką Armią zadając jej jednak porażki. W dniach 26–27 sierpnia 1813 roku w bitwie pod Dreznem Napoleon odniósł swe ostatnie zwycięstwo. Spod Drezna oddziały francuskie przeprowadzały nieskuteczne wyprawy. W dniach 16-18 października 1813 r. doszło do bitwy pod Lipskiem. Książę Poniatowski organizował i prowadził samodzielne działania dywersyjne, osłaniał manewr głównego zgrupowania wojsk francuskich i wiązał skutecznie przeważające siły przeciwnika za co otrzymał buławę marszałka Francji. W dniu 17 października na froncie północnym walczyły oddziały gen. Dąbrowskiego. W następnym dniu wojska sprzymierzone uzyskują znaczną przewagę (320 tys. przeciw 190 tys.). 19 października nastąpił szturm Lipska. Prusacy od wschodu wdarli się do miasta, Rosjanie od północy dotarli do Elstery gdzie wysadzili jedyny most istniejący na tej rzece. W bitwie pod Lipskiem Polacy ponieśli straty w postaci 7 tysięcy zabitych i rannych (w tym 13 generałów i 250 innych oficerów). Książę Poniatowski cztery razy ranny utonął w Elsterze. Z niedobitków piechoty polskiej utworzono zaledwie jeden pułk. W 1814 r. na ziemi francuskiej broniły się resztki sił Wielkiej Armii. Żołnierze polscy uczestniczyli w walkach zgrupowani w jednym pułku piechoty, dwóch pułkach jazdy gwardyjskiej, jednym pułku „krakusów” i dwóch pułkach ułanów. Batalion Skrzyneckiego chronił Napoleona przed szarżami jazdy rosyjskiej. W 1814 r. na mocy traktatu z Fontaineblau resztki wojska polskiego z bronią i symbolami narodowymi wróciły na ziemię ojczystą. Oficerowie, podoficerowie i żołnierze mieli zachować przyznane im odznaczenia i związane z nimi pensje jako świadectwa ich chwalebnej służby.
Uwagi końcowe
W stosunku do Polski Napoleona cechował stosunek czysto egoistyczny i nie uległ zmianie aż do ostatecznej jego klęski. Zawsze postrzegał on Księstwo Warszawskie jako rezerwuar sił ludzkich. Za pośrednictwem swych rezydentów prowadził politykę mającą na celu pełną eksploatację zasobów Księstwa i prowadzącą go do ruiny gospodarczej, a mającą odciążyć Francję od ogromnych kosztów utrzymania wojska i prowadzenia wojen.
W 1815 r. na Kongresie Wiedeńskim Rosja, Austria, Wielka Brytania i Prusy dokonały nowego podziału Europy. Z części ziem Księstwa Warszawskiego utworzono tzw, Królestwo Kongresowe połączone unią personalną z Rosją – car był jednocześnie królem polskim. Wykonawcami woli cara byli: jego brat wielki książę Konstanty mianowany naczelnym dowódcą wojska i senator Mikołaj Nowosilcow. Liczba wojska wahała się w granicach 30 – 35 tysięcy żołnierzy, którzy doskonale opanowali musztrę, ale nie byli przygotowani do działań bojowych.
——————————–
Źródła:
1. Gen. M. Kukiel: „Zarys historii wojskowości w Polsce”, Kraków 1929;
2. A. Baranowski, W. Bortnowski, W. Lewandowski: „Dzieje wojskowości polskiej do roku 1831”, Warszawa 1949.