Gen. dyw. dr Franciszek Puchała
Wystąpienie na konferencji poświęconej
70 rocznicy zakończeniu II wojny światowej,
Paryż (UNESCO), 6 czerwca 2015 r.
Niedawno obchodziliśmy 70. rocznicę zakończenia II wojny światowej w Europie. Pierwszą jej ofiarą była Polska, która 1 września 1939 r. została zaatakowana przez Niemcy hitlerowskie. W nierównej walce z niemieckim Wehrmachtem (od 1 września) i oddziałami Armii Czerwonej (od 17 września) 1939 roku Wojsko Polskie zostało rozbite, ale Polska nigdy oficjalnie nie skapitulowała. Naród polski nie poddał się i brał w niej udział od pierwszego do ostatniego dnia.
Na okupowanych ziemiach polskich ukształtowały się struktury państwa podziemnego z własnym aparatem władzy, administracją, sądownictwem, tajnym nauczaniem, a nade wszystko wojskiem. Polskie Państwo Podziemne było fenomenem w skali okupowanej Europy. W połowie 1944 r., w szczytowym okresie swej działalności, polska konspiracja wojskowa skupiła przeszło 650 tysięcy żołnierzy, (w tym najliczniejsza Armia Krajowa licząca około 390 tysięcy osób) prowadząc walkę podziemną w różnych formach – od sabotażu i dywersji po otwarte działania zbrojne. Ogółem formacje konspiracyjne wykonały około 10 tysięcy akcji zbrojnych. Największą bitwą żołnierzy polskiej konspiracji było Powstanie Warszawskie, które ze względu na zaangażowane siły i środki, czas trwania oraz poniesione straty przez obie strony nie ma odpowiednika w okupowanej Europie.
Wkład Polski w zwycięstwo nad hitlerowskimi Niemcami w II wojnie światowej był znaczący. W Polskich Siłach Zbrojnych walczyło około 300 tysięcy żołnierzy. W chwili zakończenia wojny regularne polskie siły zbrojne liczyły około 595 tysięcy osób, z czego około 400 tysięcy przypadło na siły zbrojne w kraju, a około 195 tysięcy na jednostki Wojska Polskiego poza jego granicami. Walkę z najeźdźcą w okupowanym kraju prowadziły różne formacje zbrojne liczące łącznie około 650 tysięcy osób, w tym najbardziej liczna Armia Krajowa (390 tysięcy osób).
Stopniowo odbudowywano Wojsko Polskie na Zachodzie. Polskie oddziały wojskowe początkowo powstawały we Francji. W 1940 roku na podstawie decyzji Naczelnego Wodza, gen. Władysława Sikorskiego została sformowana 1. Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich. Od 17 do 28 maja 1940 roku brała udział w bitwie o Narvik. Bitwa ta była pierwszą w czasie II wojny światowej operacją sił połączonych. W chwili wejścia do akcji liczyła 4778 żołnierzy i oficerów. Po zakończeniu kampanii norweskiej i ewakuacji wojsk sprzymierzonych brygada została przewieziona do Bretanii, gdzie miała wziąć udział w jej obronie w ramach francuskiej 1 Lekkiej Dywizji Strzelców. 18 czerwca 1940 r. pas obrony brygady został pokonany przez pancerne i zmotoryzowane oddziały niemieckie, a brygada przestała istnieć jako zwarta jednostka. Z ponad 4000 żołnierzy brygady na Wyspy Brytyjskie dotarło tylko około 400 żołnierzy. Latem 1940 r. w Szkocji z resztek brygady został sformowany batalion Strzelców Podhalańskich, który po kilku zmianach przydziałów do wielkich jednostek znalazł się ostatecznie w składzie 1 Dywizji Pancernej i razem z nią brał udział w kampanii w północno-zachodniej Europie.
W 1940 roku na bazie Brygady Pancerno-Motorowej powstała we Francji 10. Brygada Kawalerii Pancernej. W czerwcu 1940 roku, jeszcze przed zakończeniem formowania 10. Brygada została skierowana do walk na terenach południowej Francji. Jej resztki, zostały ewakuowane do Wielkiej Brytanii i brały udział w obronie wschodnich wybrzeży Szkocji. Ponadto w kampanii francuskiej udział wzięły 1 Dywizja Grenadierów (Lotaryngia) oraz 2 Dywizja Strzelców Pieszych (region Franche-Comte).
Odtworzone po klęsce wrześniowej wojsko polskie we Francji, w czerwcu 1940 r., liczyło około 85 tysięcy żołnierzy.
W październiku 1941 roku w Wielkiej Brytanii powstała 1. Samodzielna Brygada Spadochronowa. Od 17 do 26 września 1944 roku wspólnie z brytyjską 1 Dywizją Powietrzno-desantową brała ona udział w największej w czasie II wojny światowej operacji powietrzno-desantowej pod kryptonimem „Market-Garden”, w rejonie Arnhem i Driel w Holandii.
W 1942 roku, także w Wielkiej Brytanii, na bazie 10. Brygady Kawalerii Pancernej powstała 1. Dywizja Pancerna. W 1944 roku brała ona udział w inwazji na Normandię, a następnie walczyła pod Caen. Od 7 do 22 sierpnia 1944 roku brała udział w bitwie pod Falaise, a we wrześniu tegoż roku wyzwoliła Gandawę, Bredę i Axel. Zapisała się jeszcze w dziejach walki aliantów z resztkami oddziałów hitlerowskich Niemiec walcząc w północnej Holandii. 6 maja 1945 roku opanowała port wojenny Wilhelmshaven w Niemczech.
Począwszy od 31 sierpnia 1940 roku w bitwie o Anglię wzięły udział 4 polskie dywizjony: 300. i 301. dywizjony bombowe oraz 302. i 303. dywizjony myśliwskie. Ponadto w dywizjonach brytyjskich walczyło 81 polskich lotników.
W bitwie o Anglię polscy lotnicy zestrzelili 203 samoloty niemieckie, tracąc sami 38 pilotów. Pod koniec działań wojennych w 1945 roku polskie dywizjony lotnicze składały się z 15 dywizjonów wyposażonych w samoloty o różnym przeznaczeniu.
Na Zachodzie walczyli też polscy marynarze. Podstawę polskiej marynarki wojennej stanowiły tam niszczyciele „Grom”, „Burza” i „Błyskawica”, które zostały skierowane do Anglii bezpośrednio przed rozpoczęciem wojny oraz 2 okręty podwodne, które tam dołączyły. Niektóre z tych jednostek wzięły udział w kampanii norweskiej. W trakcie wojny polska flota wojenna została znacznie rozbudowana. Łącznie liczyła 44 okręty nawodne i 8 okrętów podwodnych. Okręty polskie odniosły wiele sukcesów w bitwie o Atlantyk oraz w walkach na Morzu Śródziemnym i Północnym. Brały między innymi udział w zatopieniu pancernika „Bismarck” w 1941 roku, a także w ochronie konwojów, zwalczaniu niemieckich okrętów podwodnych i w wielu działaniach desantowych.
W kwietniu 1940 r. przy Francuskiej Armii Lewantu w Syrii utworzona została Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich. Po klęsce Francji w Europie, w czerwcu 1940 r. przeszła ona w podporządkowanie wojsk brytyjskich. W okresie od sierpnia do grudnia 1941 r. brygada walczyła w obronie twierdzy Tobruk oraz uczestniczyła w walkach w północnej Libii.
Pod koniec 1941 roku na mocy układu Sikorski – Majski oraz polsko-radzieckiej umowy wojskowej powstała Armia Polska w ZSRR, zwana także Armią Andersa. Miała ona stanowić część odbudowywanych Polskich Sił Zbrojnych. Pod względem operacyjnym armia miała podlegać radzieckiemu Naczelnemu Dowództwu, zaś pod względem organizacyjnym i personalnymi – Naczelnemu Wodzowi Polskich Sił Zbrojnych. Na pierwszym posiedzeniu polsko-radzieckiej komisji w dniu 16 sierpnia 1941 roku, ustalono że zostaną utworzone dwie dywizje polskie i pułk zapasowy w liczbie 30 tysięcy żołnierzy. Na siedzibę sztabu nowej armii wytypowano Buzułuk koło Kujbyszewa. 5 Dywizja Pancerna miała być organizowana w Tatiszczewie koło Saratowa, a 6 Dywizja Pancerna i pułk zapasowy w Tockoje koło Buzułuku. Na stanowisko dowódcy Rząd Rzeczypospolitej Polskiej w Londynie mianował generała Władysława Andersa.
Wskutek rozlicznych trudności w formowaniu oraz wielu innych przyczyn w marcu i sierpniu 1942 roku armia została ewakuowana do Iranu. Po reorganizacji przeniesiona została do Iraku gdzie ochraniała strategiczne pola naftowe w zagłębiu Mosul-Kirkuk przed dywersją niemiecką. Ewakuowane oddziały Armii Andersa połączone zostały się z Wojskiem Polskim na Środkowym Wschodzie, tworząc Polską Armię na Wschodzie pod dowództwem Andersa. W lipcu 1943 r. została ona przeformowana na 2 Korpus Polski. W jego skład wchodziły 3. Dywizja Strzelców Karpackich oraz przybywające z Iranu i ZSRR oddziały 5 i 6 Dywizji Piechoty przekształcone na brygady: wileńską i lwowską. Zostały one wkrótce połączone w jedną 5 Dywizję Piechoty. We wrześniu 1942 roku Armia Polska na Wschodzie została przeformowana na 2 Korpus Polski.
Na początku 1944 roku 2 Korpus Polski został przerzucony z Egiptu do Włoch, gdzie walczył w składzie 8 armii brytyjskiej. Od 11 do 18 maja 1944 roku 2 Korpus wziął udział w bitwie o Monte Cassino, kluczowy punkt umocnień niemieckiej „linii Gustawa”. 12 maja 1944 roku rozpoczęło się ostatnie natarcie na klasztor, prowadzone przez 5 armię USA oraz 8 armię brytyjską, w składzie której walczył 2 Korpus. Po sześciu dniach ciężkich walk Korpus zdobył Monte Cassino i przełamał „linię Gustawa”. Następnie polskie formacje we Włoszech dotarły do Ankony, którą zajęły w lipcu 1944 roku. W sierpniu zdobyły także Fano, a następnie Pesaro. W kwietniu 1945 roku, w ramach ofensywy wznowionej przez aliantów, oddziały polskie zajęły Bolonię. Pod koniec kampanii we Włoszech 2 Korpus liczył prawie 100 tysięcy osób.
W końcowym okresie wojny Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie liczyły około 225 tysięcy żołnierzy. Liczne formacje polskich żołnierzy walczyły na froncie wschodnim. 8 maja 1943 roku rząd ZSRR wydał zgodę na formowanie 1. Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Miejscem m formowania były Sielce nad Oką. W sierpniu 1943 r. podjęto decyzję o rozwinięciu dywizji w 1 Korpus Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR. 1 września 1943 r. dywizja wyruszyła na front, pozostałe siły korpusu rozwijały się pod względem organizacyjnym i prowadziły szkolenie bojowe. W dniach 12-13 października 1943 r. stoczyła krwawą bitwę pod Lenino. W marcu 1944 roku na bazie 1 Korpusu powstała 1 Armia Polska. 21 lipca 1944 r. 1 Armia Polska w ZSRR została scalona z Armią Ludową w Wojsko Polskie, a 22 lipca powołano Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego. Trzon nowych sił zbrojnych tworzyły 1 Armia Wojska Polskiego oraz formowana na wschodnich terenach Polski 2 Armia Wojska Polskiego. 1 Armia Wojska Polskiego, brała udział w składzie 1 Frontu Białoruskiego, w operacji warszawskiej i pomorskiej. Jej udziałem były miedzy innymi walki o wyzwolenie stolicy Polski Warszawy, oraz o Wał Pomorski, a także w operacji berlińskiej i o zdobycie Berlina. 2 Armia Wojska Polskiego w 1945 roku w składzie 1. Frontu Ukraińskiego wzięła udział w operacji łużyckiej na terenie Niemiec i w operacji praskiej na terenie Czech.
Wojsko polskie na froncie wschodnim w dniu zakończenia II wojny światowej w Europie było blisko 400-tysięcznym liczącym się w koalicji antyhitlerowskiej sprzymierzeńcem.
W wyniku wojny Polska straciła 6 milionów 28 tysięcy obywateli, z tego w trakcie działań wojennych śmierć poniosło 644 tysiące osób. Na każde 1000 obywateli przypadło 220 ofiar śmiertelnych. Straty rzeczowe wyniosły około 16,9 miliardów dolarów. Niezliczone straty dotyczyły nauki i kultury.
Mówiąc o wkładzie Polski w II wojnę światową, o wysiłku militarnym żołnierza polskiego, o jego walce o wolność, niepodległość, o byt państwowy, o honor i godność Polski i Narodu Polskiego, o honor i godność Wojska Polskiego, należy widzieć również cały tragizm późniejszych losów żołnierskich. Decyzje jałtańskie przekreśliły możliwość powrotu do Polski wielu tysięcy żołnierzy polskich, przelewających krew na zachodzie Europy. Tysiące żołnierzy polskiej konspiracji niepodległościowej trafiło do radzieckich więzień i łagrów, tracąc w nich zdrowie i życie.
To dzięki ich wielkiemu wysiłkowi, dzięki ofierze krwi przelanej przez żołnierzy polskich na wszystkich frontach, polski wkład militarny w II wojnę światową w Europie należy ocenić jako największy po wielkich mocarstwach, tj. Stanach Zjednoczonych, Związku Radzieckim, Wielkiej Brytanii i Francji.